Open wonde aan het been (ulcus): symptomen, oorzaken & behandeling

Een open wonde aan het been, medisch ulcus cruris genoemd, is een beschadiging van de huid waarbij het volledige huidweefsel inclusief de diepere lagen verloren is gegaan. Het karakteristieke probleem bij deze wonden is dat ze slecht of helemaal niet genezen, zelfs niet na weken of maanden. Dit onderscheidt ze van gewone wonden die meestal binnen enkele weken dichtgroeien.

De onderliggende oorzaken zijn divers maar hebben vaak te maken met een verstoorde genezing door problemen met de bloedcirculatie. Slechte doorbloeding betekent dat er onvoldoende zuurstof en voedingsstoffen bij de wonde komen, en dat afvalstoffen niet goed afgevoerd worden. Dit remt het natuurlijke genezingsproces.

Spataders zijn een veelvoorkomende oorzaak. Bij spataders werken de kleppen in de beenaderen niet meer goed, waardoor bloed gaat stagneren in de benen. Dit leidt tot verhoogde druk in de aderen, vochtophoping in het weefsel, en uiteindelijk tot beschadiging van de huid. Wonden die door spataders ontstaan worden veneuze ulcera genoemd en komen het vaakst voor.

Slagaderverkalking kan ook leiden tot open wonden. Bij slagaderverkalking zijn de slagaders vernauwd, waardoor er te weinig bloed naar de benen stroomt. Weefsels krijgen dan onvoldoende zuurstof, wat kan leiden tot wondjes die niet genezen. Deze arteriële ulcera voelen vaak anders aan dan veneuze wonden en zitten op andere plekken.

Diabetes is een toenemend belangrijke oorzaak. Bij langdurige diabetes kunnen zowel de bloedvaten als de zenuwen beschadigd raken. De verminderde gevoeligheid in de voeten maakt dat kleine verwondingen onopgemerkt blijven, terwijl de slechtere doorbloeding en verhoogde bloedsuikerspiegel de genezing bemoeilijken. Diabetische voetulcera vragen om bijzondere aandacht omdat ze kunnen leiden tot ernstige complicaties.

Bij bedlegerige mensen kunnen drukplekken ontstaan door langdurig op dezelfde plek te liggen. Deze doorligwonden of decubitus kunnen ook uitgroeien tot diepe open wonden als ze niet tijdig behandeld worden. De constante druk op bepaalde lichaamsdelen verstoort de bloedtoevoer naar de huid, waardoor weefsel afsterft.

Open wonden aan het been hebben grote impact op je dagelijks leven. Ze kunnen pijnlijk zijn, een onaangename geur veroorzaken, en je mobiliteit beperken. Ook het risico op infecties is verhoogd. De behandeling vraagt vaak veel geduld en een combinatie van verschillende maatregelen.

Het ontstaan van een open been is meestal een geleidelijk proces waarbij verschillende factoren samenspelen. Bij veneuze problemen door spataders begint het vaak met zware, vermoeide benen aan het einde van de dag. De aderen kunnen zichtbaar worden als blauwgroene kronkelige lijnen onder de huid. Door de verhoogde druk in de aderen begint vocht uit de bloedvaten te lekken in het omliggende weefsel, wat leidt tot gezwollen enkels en onderbenen.

Deze vochtophoping, oedeem genoemd, verstoort op den duur de voeding van de huid. De huid wordt dunner en kwetsbaarder. Je ziet vaak een bruinachtige verkleuring van de huid rond de enkel ontstaan. Dit wordt veroorzaakt door bloedpigment dat uit de aderen lekt en zich in de huid ophoopt. De huid kan ook harder en stugger aanvoelen, wat lipodermatosclerose genoemd wordt.

Een kleine verwonding, bijvoorbeeld door stoten, krabben of zelfs gewoon door de schoen, kan dan de trigger zijn voor het ontstaan van een open wonde. Bij gezonde huid zou zo'n klein wondje binnen enkele dagen genezen, maar bij een beschadigde huid met slechte doorbloeding lukt dit niet. De wonde blijft open en kan zelfs groter worden. Het vocht dat uit de wonde komt kan de omliggende huid verder beschadigen, waardoor de wonde zich uitbreidt.

Bij arteriële problemen verloopt het proces anders. Door vernauwing van de slagaders krijgen de benen te weinig zuurstofrijk bloed. Dit merk je vaak eerst tijdens het lopen, wanneer de spieren meer zuurstof nodig hebben. Je krijgt pijn in de kuiten die verdwijnt als je even blijft staan, wat claudicatio of etalagebenen wordt genoemd. Later kunnen ook in rust pijn ontstaan, vooral 's nachts in bed. De huid wordt bleek en koel aan. Kleine wondjes genezen niet omdat er simpelweg te weinig bloed bij komt.

Bij diabetes speelt zenuwbeschadiging een extra rol. Door de beschadigde zenuwen voel je minder goed waar je op staat, en merk je kleine verwondingen niet op tijd. Verhoogde bloedsuikerspiegels bieden bovendien een gunstig milieu voor bacteriën, waardoor wonden gemakkelijk infecteren. De combinatie van verminderde gevoeligheid, slechtere doorbloeding en verhoogde infectiegevoeligheid maakt dat diabetische wonden bijzonder lastig zijn.

Drukwonden bij bedlegerige patiënten ontstaan doordat het lichaamsgewicht constant drukt op bepaalde punten zoals de hiel, de stuit of de ellebogen. Deze constante druk perst de kleine bloedvaten dicht, waardoor het weefsel geen zuurstof meer krijgt. Aanvankelijk zie je alleen een roodheid die niet verdwijnt als je op de huid drukt. Als de druk niet wordt verlicht, sterft het weefsel af en ontstaat er een open wonde die snel dieper kan worden.

Een open been is herkenbaar als een wonde waarbij de volledige dikte van de huid verloren is gegaan. Dit betekent dat niet alleen de oppervlakkige huidlaag, maar ook de diepere lagen inclusief de haarworteltjes beschadigd zijn. Je kijt letterlijk in het onderliggende weefsel. Dit onderscheidt een ulcus van oppervlakkige schaafwonden die alleen de bovenste huidlaag raken.

De wonde ligt meestal aan de binnenkant van de enkel, net boven de enkelbotjes. Dit is een typische plek voor veneuze ulcera omdat hier de druk in de aderen het hoogst is. Arteriële ulcera zitten vaker op de tenen, de voet, of aan de buitenkant van het onderbeen op plekken waar de doorbloeding het minst is. Diabetische ulcera vind je vooral onder de voet op plekken die veel druk krijgen tijdens het lopen.

De kleur van de wonde geeft informatie over de toestand. Een rode of rozerode kleur met glanzend weefsel is een goed teken en wijst op gezond granulatieweefsel dat bezig is met genezen. Een gele kleur duidt op de aanwezigheid van fibrine en dood weefsel dat verwijderd moet worden om genezing mogelijk te maken. Een zwarte kleur betekent dat er sprake is van necrotisch, dus afgestorven weefsel. Dit dode weefsel moet worden weggehaald omdat het de genezing blokkeert en als voedingsbodem voor bacteriën kan dienen.

De rand van de wonde is ook belangrijk. Bij een veneus ulcus is de rand vaak vlak en onregelmatig. Bij een arterieel ulcus kan de rand juist scherp afgelijnd zijn. Een verharde, opgezwollen rand kan wijzen op een ontstoken wonde. Ondergraven randen waarbij de wonde onder de huid verder reikt dan je aan de oppervlakte ziet, komen voor bij bepaalde infecties en bij drukwonden.

De omgeving van de wonde vertelt ook een verhaal. Bij veneuze problemen zie je vaak een bruine verkleuring van de huid rond de wonde, gezwollen enkels, en soms spataders. De huid kan stug en hard aanvoelen. Bij arteriële problemen is de huid juist bleek, koel en glad. Er is weinig beharing meer en de teennagels groeien langzaam en worden dik. Bij diabetes kunnen er meerdere kleine wondjes zijn, en de voet kan een afwijkende vorm hebben door de zenuwbeschadiging.

Pijn is een variabel symptoom. Veneuze ulcera zijn vaak verrassend weinig pijnlijk, hoewel ze oncomfortabel kunnen aanvoelen. Arteriële ulcera zijn juist vaak zeer pijnlijk, vooral in rust en 's nachts. Bij diabetische ulcera voel je door de zenuwbeschadiging vaak helemaal geen pijn, wat juist gevaarlijk is omdat je de wonde dan makkelijk over het hoofd ziet.

Vocht kan uit de wonde lekken, wat exsudaat wordt genoemd. De hoeveelheid en kleur hiervan varieert. Helder of lichtgeel vocht is normaal bij een genezende wonde. Troebel, groenig of stinkend vocht wijst op een infectie. Veel vocht productie kan de omliggende huid beschadigen en de wonde groter maken.

De locatie van een open been hangt sterk samen met de onderliggende oorzaak. Veneuze ulcera, de meest voorkomende vorm, zitten vrijwel altijd aan de binnenkant van de enkel. Dit gebied wordt het mediale malleolaire gebied genoemd. Soms zie je wonden aan beide enkels symmetrisch. De voorkeursplek heeft te maken met de anatomie van de aderen en de hoogste veneuze druk op deze plek. Veneuze wonden kunnen behoorlijk groot worden en hebben vaak onregelmatige randen.

Arteriële ulcera hebben een andere verdeling. Ze zitten vaak op plekken die het verst van het hart verwijderd zijn en waar de doorbloeding het minst is. Denk aan de tenen, de bovenkant van de voet, de hiel, of de buitenkant van het onderbeen. Deze wonden zijn meestal kleiner en dieper dan veneuze ulcera, met scherp afgelijnd randen. Ze kunnen heel pijnlijk zijn omdat het weefsel zuurstof tekort komt.

Bij diabetische voetulcera ligt de focus op de voetzool. Drukpunten onder de grote teen, de bal van de voet of de hiel zijn typische plekken. Deze gebieden krijgen de meeste belasting tijdens het lopen. Door de verminderde gevoeligheid merkt de patiënt niet dat er te veel druk op deze punten staat, en ontstaat er schade. Soms zie je ook wonden tussen de tenen waar schimmelinfecties een rol kunnen spelen, of op plekken waar de schoen wrijft.

Gemengde ulcera, waarbij zowel veneuze als arteriële problemen een rol spelen, kunnen overal aan het onderbeen voorkomen. De combinatie van beide problemen maakt de behandeling extra uitdagend omdat sommige maatregelen die helpen bij veneuze problemen juist schadelijk kunnen zijn bij arteriële problemen.

Drukwonden bij bedlegerige patiënten ontstaan op drukpunten. Aan de benen zijn dit vooral de hielen, de enkelbotjes aan de buiten- en binnenkant, en de knieën als iemand vaak op zijn zij ligt. Deze wonden kunnen snel diep worden omdat de druk van het lichaamsgewicht op een klein oppervlak zeer hoog is.

De behandeling van een open been bestaat uit verschillende onderdelen die allemaal belangrijk zijn. Het eerste en belangrijkste is het aanpakken van de onderliggende oorzaak. Zonder dit te doen, zal de wonde niet of nauwelijks genezen, ongeacht welke lokale behandeling je toepast.

Bij veneuze ulcera is compressietherapie de hoeksteen van de behandeling. Dit betekent dat je elastische verbanden of compressiekousen draagt die druk uitoefenen op het been. Deze druk helpt het vocht uit het been te persen en verbetert de werking van de aderen. Elastische verbanden worden aangelegd van de voet naar omhoog, met de sterkste druk bij de enkel die geleidelijk afneemt naar de knie. Je draagt deze verbanden dag en nacht en verwijdert ze alleen voor de dagelijkse lichaamsverzorging en wondverzorging. Het is belangrijk om het verband 's ochtends aan te brengen als het been nog relatief slank is.

Compressiekousen zijn een alternatief voor verbanden, vooral voor onderhoud en preventie. Deze kousen zijn op maat gemaakt en er bestaan verschillende sterkteklassen. Voor veneuze problemen wordt meestal klasse 2 gebruikt. Het aantrekken van deze kousen kan lastig zijn, maar er bestaan hulpmiddelen die dit makkelijker maken. In bijzondere gevallen kan pneumatische compressie worden toegepast, waarbij een opblaasbare laars om het been wordt gedaan die ritmisch zwelt en leegloopt om het vocht uit het been te persen.

Bij arteriële problemen is compressie juist gevaarlijk omdat het de toch al beperkte bloedtoevoer verder zou belemmeren. Hier ligt de focus op het herstellen van de doorbloeding. Dit kan door medicatie die de bloedvaten verwijdt, maar soms is een operatie nodig om vernauwde slagaders te verwijden of te overbruggen. Stoppen met roken is cruciaal omdat roken de bloedvaten verder vernauwd.

Bij diabetes moet de bloedsuikerspiegel zo goed mogelijk worden geregeld. Te hoge suikerwaarden remmen de genezing en verhogen het infectierisico. Ook is drukontlasting essentieel bij diabetische voetulcera. Dit betekent speciale schoenen, steunzolen of zelfs tijdelijk helemaal niet op de aangedane voet lopen. Regelmatige controle door een gespecialiseerd diabetisch voetteam is belangrijk.

Lokale wondbehandeling richt zich op het creëren van optimale omstandigheden voor genezing. Dood weefsel en korsten moeten verwijderd worden omdat ze de genezing blokkeren. Dit kan mechanisch door de wonde schoon te maken en beslag voorzichtig los te weken in een bad. Bij hardnekkig dood weefsel kan chirurgisch debridement nodig zijn, waarbij het dode weefsel onder plaatselijke verdoving wordt weggesneden.

De wonde moet vochtig maar niet te nat gehouden worden. Moderne wondverbanden helpen hierbij. Er bestaan verschillende soorten afhankelijk van de hoeveelheid vocht die de wonde produceert. Bij veel vocht gebruikt men absorberende verbanden, bij droge wonden juist hydraterende verbanden. Het verband moet regelmatig ververst worden, maar niet te vaak omdat elke verbandwisseling ook gezond weefsel kan beschadigen.

Bij infecties zijn antibiotica nodig. Oppervlakkige besmetting behandel je soms met lokale antiseptische middelen, maar bij een echte diepe infectie zijn orale antibiotica of zelfs intraveneus nodig. Tekenen van infectie zijn toenemende pijn, roodheid en zwelling rond de wonde, pus, een onaangename geur, en koorts.

Onderliggende aandoeningen moeten behandeld worden. Bloedarmoede kan de genezing remmen en moet gecorrigeerd worden. Hartfalen kan vochtophoping in de benen veroorzaken en vereist behandeling. Ondervoeding, vooral eiwitgebrek, remt de wondgenezing en vraagt om aanpassing van het dieet.

Als conservatieve maatregelen niet werken, kan plastische chirurgie overwogen worden. Bij deze ingreep wordt de wonde uitgesneden tot in het gezonde weefsel en bedekt met een huidtransplantaat. Dit is een stukje dunne huid dat van een andere plek, meestal het bovenbeen, wordt genomen en op de wonde wordt gehecht. In ongeveer tachtig procent van de gevallen is deze ingreep succesvol. Voorwaarde is wel dat de onderliggende oorzaak aangepakt is, anders komt de wonde terug.

Na genezing van de wonde is goede nazorg essentieel om te voorkomen dat de wonde terugkomt. Bij veneuze problemen betekent dit levenslang compressiekousen dragen. Bij arteriële problemen het nemen van medicatie en stoppen met roken. Bij diabetes strikte controle van de bloedsuiker en dagelijkse inspectie van de voeten.

Er bestaan verschillende misvattingen over de behandeling van open benen. Alleen maar schoonmaken en een verbandje erop plakken is niet genoeg. Zonder de onderliggende oorzaak aan te pakken zal de wonde niet genezen of steeds terugkeren. Dit is frustrerend voor patiënten die soms maandenlang trouw hun wonde verzorgen zonder dat er verbetering optreedt.

Bij veneuze ulcera is rust houden contraproductief. Mensen denken soms dat je met een wonde aan je been vooral moet rusten en het been omhoog leggen. Hoewel het been omhoog leggen inderdaad helpt om vocht te verminderen, is te veel rust juist slecht. Bewegen activeert de pompfunctie van de kuitspieren, wat helpt om het bloed uit de benen terug te persen naar het hart. Wandelen met compressiekousen aan is een van de beste dingen die je kunt doen.

Het zelf verwijderen van korsten of dood weefsel zonder deskundige begeleiding kan gevaarlijk zijn. Je kunt gezond weefsel beschadigen, bloedingen veroorzaken, of bacteriën dieper in de wonde duwen. Het debrideren van wonden is een vak dat deskundigheid vraagt.

Allerlei huismiddeltjes zoals honing, koffiedik, plantaardige oliën of zalf van de drogist helpen over het algemeen niet bij chronische beenwonden. Deze middelen kunnen soms zelfs schadelijk zijn door allergische reacties uit te lokken of bacteriegroei te bevorderen. Moderne wondverbanden zijn specifiek ontwikkeld om optimale omstandigheden te creëren voor genezing.

Bij arteriële ulcera is compressietherapie gevaarlijk. Als er onvoldoende bloedtoevoer is, kan het aanleggen van strakke verbanden de doorstroming verder belemmeren en de situatie verergeren. Dit kan zelfs leiden tot weefselsterfte. Daarom is het belangrijk om voor het starten van compressietherapie altijd de enkelbrachiale index te meten, een eenvoudig onderzoek dat de verhouding meet tussen de bloeddruk in de enkel en de arm.

Het negeren van pijn of andere alarmsignalen is gevaarlijk. Toenemende pijn, koorts, of plotselinge verslechtering van de wonde kan wijzen op een ernstige infectie die acute behandeling vereist. Vooral bij diabetici kunnen infecties snel escaleren en leiden tot levensbedreigende situaties.

Hoe lang duurt het voordat een open been geneest?

Dit varieert sterk afhankelijk van de grootte van de wonde, de onderliggende oorzaak, en hoe goed de behandeling wordt opgevolgd. Kleine veneuze ulcera kunnen in zes tot twaalf weken genezen met goede compressietherapie. Grotere wonden kunnen maanden tot zelfs een jaar nodig hebben. Arteriële ulcera genezen meestal trager en alleen als de doorbloeding voldoende hersteld kan worden. Diabetische voetulcera vragen ook vaak maanden behandeling. Geduld is essentieel.

Kan een open been terugkomen na genezing?

Ja, helaas is de kans op terugkeer vrij groot, vooral bij veneuze ulcera. Ongeveer de helft van de genezen veneuze ulcera komt binnen enkele jaren terug als je niet consequent compressiekousen blijft dragen. Bij arteriële problemen hangt het af van de ernst van de vaatvernauwing. Bij diabetes is goede controle van de bloedsuiker en dagelijkse voetinspectie essentieel om nieuwe wonden te voorkomen. Preventie vraagt levenslange aandacht.

Mag je met een open been douchen of baden?

Douchen mag zeker en is zelfs belangrijk voor de hygiëne. Laat het water langs de wonde stromen maar spuit niet direct op de wonde. Baden kan ook, hoewel sommige artsen dit afraden bij geïnfecteerde wonden. Droog het been daarna goed af en breng een nieuw verband aan. Was je niet te vaak, één keer per dag is meestal voldoende. Gebruik geen zeep direct op de wonde maar wel voor de omliggende huid.

Is een open been wonde besmettelijk?

Nee, een open been op zich is niet besmettelijk. Het is geen infectieziekte die je aan anderen kunt doorgeven. Wel kan de wonde geïnfecteerd raken met bacteriën, maar ook die infectie is niet besmettelijk in de zin dat anderen er niet ziek van worden. Natuurlijk is goede hygiëne belangrijk, vooral als je zelf de wonde verzorgt. Was je handen voor en na het verzorgen van de wonde.

Wanneer is een operatie nodig?

Een operatie wordt overwogen als de wonde niet geneest ondanks maandenlange conservatieve behandeling, als de wonde juist groter wordt, of als er een vermoeden is van een kwaadaardige verandering in de wonde. Ook bij arteriële problemen kan een operatie nodig zijn om de doorbloeding te herstellen. Bij uitgebreide spataders kan een operatie om deze te verwijderen helpen bij het genezen van de wonde en voorkomen van nieuwe wonden.

Kan ik blijven werken met een open been?

Dat hangt af van je werk en de ernst van de wonde. Werk waarbij je veel moet staan wordt over het algemeen afgeraden omdat dit de vochtophoping verergert. Zittend werk of werk waarbij je kunt afwisselen tussen zitten, staan en lopen is vaak wel mogelijk. Bespreek met je arts en eventueel bedrijfsarts wat verstandig is in jouw situatie. Het dragen van compressiekousen tijdens het werk is meestal wel mogelijk en zelfs noodzakelijk.