Handeczeem: symptomen, oorzaken & behandeling

Dermatitis betekent letterlijk ontsteking van de huid. Het is een verzamelnaam voor verschillende huidaandoeningen waarbij de huid ontstoken raakt. Bij dermatitis van de hand is deze ontsteking specifiek gelokaliseerd op de handen, al kunnen soms ook de polsen aangedaan zijn. De ontsteking kan acuut optreden, dus plotseling en hevig, of chronisch zijn en maandenlang aanhouden.

Er zijn verschillende oorzaken die dermatitis van de hand kunnen veroorzaken. De twee meest voorkomende vormen zijn allergische contactdermatitis en toxische contactdermatitis. Bij allergische contactdermatitis is je immuunsysteem overgevoelig geworden voor een bepaalde stof. Na herhaald contact met die stof reageert je huid met een ontstekingsreactie. Dit kan gebeuren na weken, maanden of zelfs jaren van probleemloos contact met een product.

Toxische contactdermatitis, ook wel irriterend contacteczeem genoemd, ontstaat door directe schade aan de huid door irriterende stoffen. Dit kunnen sterke chemicaliën zijn zoals bleekmiddel of oplosmiddelen, maar ook ogenschijnlijk onschuldige stoffen zoals water en zeep kunnen bij herhaald contact de huid beschadigen. In tegenstelling tot allergische reacties hoef je bij toxische dermatitis niet eerst gevoelig te worden, de schade ontstaat direct.

Nummulair eczeem is een vorm waarbij muntvormige, scherp begrensde plekken ontstaan die vaak erg jeuken. De oorzaak hiervan is niet helemaal duidelijk. Atopische dermatitis, ook wel constitutioneel eczeem genoemd, is een erfelijke aandoening waarbij de huid van nature droger is en sneller ontstoken raakt. Mensen met atopische dermatitis hebben vaak ook andere allergische aandoeningen zoals hooikoorts of astma.

Schimmelinfecties, vooral ringworm, kunnen ook de handen aantasten en symptomen geven die lijken op dermatitis. Zeldzamer zijn aandoeningen zoals schurft, psoriasis of lichen planus die letsels op de handen kunnen veroorzaken.

Bepaalde factoren verhogen het risico op het ontwikkelen van handeczeem. Roken en overmatig alcoholgebruik blijken risicofactoren te zijn. Werken in vochtige omstandigheden, zoals in de horeca, gezondheidszorg of schoonmaak, verhoogt het risico aanzienlijk. Ook werk in de voedingsindustrie waar je regelmatig je handen moet wassen en in contact komt met verschillende ingrediënten, is een risicofactor. Zweten, vuil en schuren van de huid dragen bij aan het ontstaan van handeczeem.

Een interessante bevinding is dat kinderen die op jonge leeftijd handdermatitis hebben, een grote kans hebben om dit ook als volwassene te krijgen. Dit suggereert dat er een aanleg is die levenslang aanwezig blijft.

Het ontstaan van handeczeem is vaak een geleidelijk proces dat begint met kleine veranderingen in de huid. Bij toxische contactdermatitis speelt herhaalde blootstelling aan irriterende stoffen de hoofdrol. Water is een van de belangrijkste boosdoeners, hoewel dit verrassend klinkt. Bij herhaald nat maken en drogen van de handen gaan de natuurlijke vetten uit de huid verloren. De huidbarrière raakt beschadigd en de huid kan vocht niet meer goed vasthouden.

Zeep versterkt dit effect. Zeep lost niet alleen vuil op, maar ook de beschermende vetlaag van de huid. Bij mensen die tientallen keren per dag hun handen wassen, zoals in de gezondheidszorg of voedingsindustrie, krijgt de huid geen kans om zich te herstellen. De beschadigde huidbarrière laat nu ook makkelijker andere irriterende stoffen door, wat een vicieuze cirkel in gang zet.

Detergenten, oplosmiddelen, ontvettingsmiddelen en andere chemicaliën versnellen de beschadiging. Ook mechanische belasting zoals wrijven en schuren draagt bij. Denk aan het werken met papier, karton, of het dragen van werkhandschoenen die tegen de huid schuren.

Bij allergische contactdermatitis verloopt het proces anders. Hier moet je eerst gevoelig worden voor een bepaalde stof, een proces dat sensibilisatie wordt genoemd. Dit kan gebeuren na enkele weken blootstelling, maar soms ook pas na jaren probleemloos contact. Eenmaal gesensibiliseerd zal elke nieuwe blootstelling aan die stof een ontstekingsreactie uitlokken. Het immuunsysteem herkent de stof als vreemd en reageert overdreven.

Veelvoorkomende allergenen voor de handen zijn nikkel in sieraden en gereedschap, rubberchemicaliën in handschoenen, parfums en conserveermiddelen in zeep en crèmes, en epoxyhars voor mensen in de bouw. Ook plantaardige stoffen zoals primula of tulpenbollen kunnen contactallergie veroorzaken bij tuiniers.

Een bijzonder aspect van handeczeem is de rol van schimmelinfecties aan de voeten. Een schimmelinfectie tussen de tenen of aan de voetzool kan een reactie op de handen uitlokken zonder dat de schimmel zelf daar aanwezig is. Dit wordt een id-reactie genoemd en is een immunologisch fenomeen. Behandeling van de voetschimmel doet dan ook de handklachten verdwijnen.

Atopische dermatitis op de handen is vaak deel van een breder beeld waarbij ook andere lichaamsdelen aangedaan zijn. De aanleg voor een gevoelige, droge huid maakt dat mensen met atopisch eczeem extra gevoelig zijn voor zowel irriterende als allergene stoffen. Hun handen reageren dus sneller en heviger op dezelfde prikkels die bij anderen geen problemen geven.

Stress en psychische factoren kunnen dermatitis verergeren. Stress verlaagt de immuunfunctie en kan jeuk verergeren, wat tot meer krabben leidt. Krabben beschadigt de huid verder en houdt de ontsteking in stand.

Het meest kenmerkende symptoom van handeczeem is jeuk. Deze jeuk kan variëren van licht irriterend tot ondraaglijk en kan 's nachts verergeren. De neiging om te krabben is groot, maar krabben beschadigt de huid verder en verergert de ontsteking. Sommige mensen krabben onbewust 's nachts, wat de situatie nog erger maakt.

De huid is rood, wat kan variëren van een lichte roze verkleuring tot vuurrood bij een acute ontsteking. Deze roodheid komt door verwijding van de bloedvaten in de huid als reactie op de ontsteking. Bij mensen met een donkere huidskleur is de roodheid minder goed zichtbaar, maar de huid kan wel donkerder of juist lichter verkleurd zijn op de aangedane plekken.

Schilfering is een ander typisch kenmerk. De huid stoot dode huidcellen sneller af dan normaal, wat zich uit in schilfers. Deze kunnen fijn zijn als een soort poeder, of juist grotere vlokken. Bij zeer droge huid kunnen diepe barsten ontstaan, vooral op plekken die veel bewegen zoals de knokkels. Deze barsten kunnen pijnlijk zijn en bloeden.

Bij acute dermatitis kunnen kleine blaasjes ontstaan. Deze blaasjes zijn gevuld met helder vocht en kunnen jeuken of branden. Als ze opengaan, lekt er vocht uit, wat nattend eczeem wordt genoemd. Dit nattende stadium is vaak het meest oncomfortabel. De huid voelt rauw en pijnlijk aan. Het vocht kan de omliggende huid verder irriteren.

Bij chronische dermatitis wordt de huid juist verdikt en verhard. Dit proces heet lichenificatie en is het gevolg van langdurig krabben en wrijven. De huidlijnen worden dieper en de huid krijgt een leerachtige structuur. De kleur kan bruin-grijs worden. Op dit stadium is de huid minder flexibel, wat het werken met de handen bemoeilijkt.

De lokalisatie verschilt per type dermatitis. Bij toxische contactdermatitis zie je de klachten vooral op plekken die het meest in contact komen met irriterende stoffen: de handpalmen, de vingertoppen, en tussen de vingers. Bij allergische contactdermatitis kan het patroon specifieker zijn, afhankelijk van waar het contact met het allergeen plaatsvindt. Nikkelallergie geeft bijvoorbeeld vaak klachten daar waar sieraden gedragen worden.

Bij nummulair eczeem zie je typische muntvor­mige, scherp begrensde rode plekken, vaak op de handrug. Bij atopische dermatitis zijn vooral de handrug, de polsen en tussen de vingers aangedaan, en er zijn vaak ook klachten op andere lichaamsdelen zoals de elleboogplooien.

Secundaire infecties kunnen ontstaan als de beschadigde huid besmet raakt met bacteriën. De huid wordt dan extra rood, warm, gezwollen en pijnlijk. Er kan pus uit de blaasjes komen en je kunt koorts krijgen. Vooral de bacterie Staphylococcus aureus is een veelvoorkomende veroorzaker van huidinfecties bij eczeem.

De verdeling van handeczeem over de hand geeft vaak een aanwijzing over de oorzaak. Bij irriterend contacteczeem door frequent handenwassen zie je de klachten meestal eerst aan de zijkanten van de vingers en tussen de vingers. Deze plekken blijven het langst nat na het wassen en zijn dus het meest kwetsbaar. Later breiden de klachten zich uit naar de handpalmen en de vingertoppen. De knokkels kunnen extra droog en gebarsten zijn omdat de huid daar bij elke beweging wordt uitgerekt.

Bij allergisch contacteczeem kan het patroon specifieker zijn. Een allergie voor nikkel in ringen geeft klachten precies daar waar de ring zit. Een allergie voor rubber in handschoenen geeft klachten op de handrug en polsen waar de manchet van de handschoen zit. Een allergie voor bestanddelen in handcrème geeft klachten op alle plekken waar je de crème aanbrengt.

Bij atopisch eczeem zie je vaak symmetrische klachten aan beide handen, vooral op de handrug, de vingertoppen en de polsen. De handpalmen blijven vaak gespaard of zijn minder ernstig aangedaan. Ook de plooien tussen de vingers kunnen aangedaan zijn.

Nummulair eczeem geeft typische muntvor­mige plekken die overal op de hand kunnen zitten, maar vaak op de handrug. Deze plekken zijn scherp begrensd en hebben een rode, schilferige rand met een wat blekere centrale plek.

Bij een schimmelinfectie zie je vaak een eenzijdige aantasting, meestal beginnend tussen de vingers, vooral tussen de pink en ringvinger of tussen de duim en wijsvinger. De infectie kan zich uitbreiden naar de handpalm en handrug met een typische schilferige, licht verheven rand.

Pompholyx of dyshidrotisch eczeem is een bijzondere vorm waarbij kleine, jeukende blaasjes ontstaan aan de zijkanten van de vingers en op de handpalmen. Deze blaasjes zitten diep in de huid en lijken op sagokorreltjes. Ze kunnen samenstromen tot grotere blaasjes. Na enkele weken drogen de blaasjes op en schilfert de huid.

Pompholyx is eigenlijk de ernstigere vorm met grotere blaasjes of blaren van mild dyshidrotisch eczeem (ook acrovesiculeus eczeem of blaasjeseczeem genoemd). In de praktijk worden beide termen echter vaak door elkaar gebruikt.

De behandeling van handeczeem bestaat uit verschillende onderdelen die allemaal belangrijk zijn. Het eerste en belangrijkste is het identificeren en vermijden van de uitlokkende of irriterende factor. Zonder dit te doen, zal elke andere behandeling slechts tijdelijk effect hebben.

Bij toxisch contacteczeem 

Vermijd zoveel mogelijk contact met water, zeep en andere irriterende stoffen. Dat is vaak makkelijker gezegd dan gedaan, vooral als je werk dit vereist. Het dragen van beschermende handschoenen is dan essentieel. Katoenen handschoenen absorberen zweet en beschermen tegen mechanische irritatie. Daaroverheen kun je rubberen of latex handschoenen dragen voor bescherming tegen water en chemicaliën.

Was je handen niet met gewone zeep maar met een zeepvrije handspoeling of synthetisch reinigingsmiddel. Deze reinigen zonder de natuurlijke vetten uit de huid te halen. Was alleen wanneer echt nodig en gebruik lauw water. Dep je handen droog en zorg dat vooral de plekken tussen de vingers goed droog zijn.

Regelmatig invetten van de handen is cruciaal. Gebruik een neutrale, vette zalf zoals cetomacrogolzalf of vaseline. Vette zalven werken beter dan crèmes omdat ze langer op de huid blijven zitten. Breng de zalf meerdere keren per dag aan, zeker na elk handenwassen. Je kunt de zalf ook preventief aanbrengen voordat je begint te werken.

Voor het slapen gaan kun je je handen royaal insmeren met een vette zalf en dan katoenen handschoenen aantrekken voor een intensieve nachtbehandeling.

Bij allergisch contacteczeem 

Het identificeren en vermijden van het allergeen is de kern van de behandeling. Epicutane tests kunnen helpen om te achterhalen waar je allergisch voor bent. Bij deze test worden pleistertjes met verschillende mogelijke allergenen op je rug geplakt. Na twee dagen beoordeelt de arts of er reacties zijn opgetreden.

Eenmaal geïdentificeerd, moet je het allergeen consequent vermijden. Dit kan betekenen dat je moet switchen naar andere producten, andere werkhandschoenen moet gebruiken, of zelfs je werk moet aanpassen. Bij nikkelallergie moet je nikkel­bevattende sieraden en gereedschap mijden. Bij rubberallergie moet je overstappen op latexvrije handschoenen.

Medicamenteuze behandeling 

Cortisonecrèmes onderdrukken de ontstekingsreactie in de huid. Bij kinderen en ouderen gebruikt men milde preparaten, bij volwassenen gemiddelde sterkte, en bij hardnekkig eczeem soms sterk werkzame preparaten.

Het is belangrijk om de behandeling voldoende lang vol te houden. Veel mensen stoppen te vroeg zodra de klachten verbeteren, maar de ontsteking is dan nog niet helemaal verdwenen. Dit leidt tot snelle terugkeer van de klachten. Bij chronisch eczeem kan onderhoudsbehandeling met twee keer per week nodig zijn.

Bij zeer uitgesproken, acute vormen kan je arts cortisone in tabletten voorschrijven. Dit werkt systemisch en kan een ernstige opstoot snel onder controle brengen. Tabletten worden alleen voor korte tijd gegeven vanwege mogelijke bijwerkingen.

Als het eczeem geïnfecteerd is (pijn, warmte, zwelling en pus), zijn antibiotica nodig als zalf of tabletten.

Lichttherapie 

UV-therapie kan helpen bij hardnekkig chronisch handeczeem. Gecontroleerde UV-bestraling heeft een ontstekingsremmend effect op de huid. De behandeling bestaat uit meerdere sessies per week gedurende enkele weken tot maanden.

Er bestaan verschillende misverstanden over de behandeling van handeczeem. Alleen maar smeren met bodylotion of gewone handcrème is meestal onvoldoende. Deze producten zijn te licht en bevatten vaak parfum die juist irriterend kunnen zijn voor de al ontstoken huid. 

Het vermijden van cortisoncrèmes uit angst voor bijwerkingen is onterecht. Bij correct gebruik op de handen zijn bijwerkingen zeldzaam. De huid op de handpalmen is relatief dik en absorbeert minder goed, dus het risico op huidverdunning is klein. Langdurig niet behandelen leidt juist tot chronisch eczeem dat veel moeilijker te behandelen is.

Allerlei alternatieve zalven en crèmes met bijzondere ingrediënten zoals aloë vera, kamille of bijenwas klinken misschien natuurlijk en onschuldig, maar zijn vaak niet effectief en kunnen juist allergische reacties uitlokken. Bij een acute ontsteking heb je bewezen effectieve behandeling nodig.

Het idee dat je gewoon moet stoppen met werken is niet altijd realistisch of nodig. Vaak is aanpassing van je werk of werkwijze, gebruik van beschermende handschoenen en consequent invetten voldoende. Wel kan tijdelijk verzuim nodig zijn bij een zeer ernstige opstoot.

Zelf een dieet proberen waarbij je allerlei voedingsmiddelen weglaat, helpt meestal niet bij handeczeem, behalve in de zeldzame gevallen waarbij voedselallergie een rol speelt. Zonder goed onderzoek kun je hiermee zelfs tekorten veroorzaken.

Het negeren van een mogelijke schimmelinfectie aan de voeten is een gemiste kans. Als je handeczeem maar niet over wil gaan ondanks goede behandeling, laat dan je voeten controleren. Behandeling van een voetschimmel kan soms wonderbaarlijk effect hebben op het handeczeem.

Is handeczeem besmettelijk?

Nee, handeczeem is niet besmettelijk. Je kunt het niet overdragen op anderen door handen te schudden of contact. Het is geen infectieziekte maar een ontsteking. Als het eczeem wel geïnfecteerd is met bacteriën kunnen deze theoretisch wel overgedragen worden, maar in de praktijk gebeurt dit zelden en maakt het de ander niet per se ziek. Goede handhygiëne blijft natuurlijk altijd belangrijk.

Kan handeczeem volledig genezen?

Dat hangt af van de oorzaak. Toxisch contacteczeem kan volledig genezen als je het contact met de irriterende stof stopt en de huid herstelt. Bij allergisch contacteczeem blijft de allergie meestal levenslang bestaan, maar als je het allergeen consequent vermijdt blijft de huid gezond. Atopisch eczeem is een chronische aanleg die niet geneest, maar wel goed te behandelen en te beheersen is met de juiste zorg.

Kan ik blijven werken met handeczeem?

Vaak wel, maar het hangt af van je werk en de ernst van het eczeem. In sommige beroepen zoals kappers, schoonmakers of zorgmedewerkers is het risico op handeczeem groot. Met de juiste bescherming, regelmatig invetten en goede behandeling kunnen veel mensen blijven werken. Soms is aanpassing van het werk nodig, of in ernstige gevallen zelfs beroepsverandering. Bespreek dit met je arts en eventueel bedrijfsarts.

Helpt handeczeem verbeteren door naar het zuiden te gaan?

Zonlicht heeft inderdaad een gunstig effect op eczeem. Veel mensen merken dat hun handeczeem verbetert in de zomer of tijdens een vakantie in zonnige streken. De UV-straling heeft een ontstekingsremmend effect. Overdrijf het niet met zonnen want verbranding maakt de huid juist weer kwetsbaarder. Een matige blootstelling is het beste.

Kunnen handschoenen juist handeczeem veroorzaken?

Ja, dat kan. Rubberen of latex handschoenen kunnen zweten veroorzaken, wat irriterend werkt. Ook kunnen sommige mensen allergisch zijn voor de rubberchemicaliën in de handschoenen. Daarom is het belangrijk om katoenen handschoenen te dragen onder de rubberen handschoenen, regelmatig te wisselen, en bij allergie over te stappen op latexvrije alternatieven. Ook werkhandschoenen die schuren kunnen eczeem veroorzaken of verergeren.

Moet ik stoppen met ringen dragen?

Als je allergisch bent voor nikkel kan het nodig zijn om nikkel­bevattende ringen te vermijden. Ook kan vocht en zeep onder ringen blijven zitten, wat het eczeem kan verergeren. Bij actief eczeem is het verstandig om tijdelijk geen ringen te dragen om de huid te laten genezen. Daarna kun je weer ringen dragen, bij voorkeur van goud of edelstaal, en deze regelmatig af te doen om de huid eronder te wassen en drogen.

‍

1. Gezondheid en Wetenschap, Dermatitis van de hand
2. EBPnet, Evidence Based Practice Network
3. Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie