Eczeem: Symptomen, Oorzaken & Behandeling

Eczeem is geen enkele aandoening, maar een verzamelnaam voor verschillende ontstekingsaandoeningen van de huid. Deze ontstekingen hebben verschillende oorzaken en kunnen op elk moment in je leven ontstaan, van baby tot volwassenheid. Wat alle vormen van eczeem gemeen hebben, is dat ze leiden tot ontstoken, geïrriteerde huid die vaak heftig jeukt en er rood en beschadigd uitziet.

Een belangrijk feit dat veel mensen geruststelt: eczeem is niet besmettelijk. Je kunt het niet overdragen op anderen door aanraking of nabijheid, en je kunt het ook niet oplopen van iemand anders. Het is een reactie van je eigen huid op interne of externe factoren, waarbij het afweersysteem in de huid een rol speelt.

De huid van mensen met eczeem heeft een verstoorde barrièrefunctie. Stel je huid voor als een muur die je lichaam beschermt tegen prikkels van buitenaf. Bij eczeem is die muur verzwakt: er zitten scheurtjes en gaten in waardoor vocht verloren gaat en irriterende stoffen gemakkelijker binnendringen. Dit verklaart waarom mensen met eczeem vaak een droge, gevoelige huid hebben die snel reageert op verschillende prikkels.

Eczeem kan zich op verschillende manieren uiten, van milde droogheid en lichte roodheid tot ernstige ontstekingen met blaasjes, kloven en verdikking van de huid. De verschillende vormen hebben elk hun eigen patroon van ontstaan en voorkomen op specifieke lichaamsdelen. Sommige mensen hebben te maken met één specifiek type eczeem, terwijl anderen verschillende vormen kunnen ervaren in de loop van hun leven.

De impact van eczeem gaat verder dan alleen de fysieke symptomen. De jeuk kan je slaap verstoren, wat invloed heeft op je energieniveau en concentratie overdag. Zichtbaar eczeem op je handen of gezicht kan je zelfvertrouwen aantasten. Veel mensen met eczeem worstelen ook met de onvoorspelbaarheid: periodes waarin de huid rustig is, worden afgewisseld met oplevingen waarbij de klachten ineens verergeren zonder duidelijke aanleiding.

De ontwikkeling van eczeem is complex en verschilt per type, maar bij alle vormen speelt een verstoorde huidbarrière een centrale rol. Je huid bestaat uit verschillende lagen die samenwerken om je lichaam te beschermen. De buitenste laag, de hoornlaag, functioneert als een beschermend schild. Bij mensen met eczeem werkt dit schild niet optimaal, waardoor de huid kwetsbaarder wordt voor prikkels van buitenaf.

Erfelijkheid speelt een belangrijke rol bij verschillende vormen van eczeem. Als één of beide ouders eczeem, astma of hooikoorts hebben, is de kans groter dat kinderen ook een vorm van eczeem ontwikkelen. Deze genetische aanleg betekent niet dat je zeker eczeem krijgt, maar wel dat je huid vatbaarder is voor ontstekingsreacties. De erfelijke component is vooral sterk bij atopisch eczeem, de meest voorkomende vorm.

Bij atopisch eczeem is er een genetisch defect in de aanmaak van bepaalde eiwitten die de huidbarrière sterk houden. Dit maakt de huid van nature droger en doorlaatbaarder. Het immuunsysteem in de huid reageert ook anders: het schiet sneller in de ontstekingsmodus bij contact met normaal onschuldige stoffen. Deze overactieve immuunrespons veroorzaakt de roodheid, zwelling en jeuk die kenmerkend zijn voor eczeem.

Contacteczeem, zowel de irriterende als allergische vorm, ontstaat door externe invloeden. Bij irriterend contacteczeem beschadigen stoffen zoals schoonmaakmiddelen, oplosmiddelen of zelfs overmatig watercontact de huidbarrière rechtstreeks. De huid raakt geïrriteerd en ontstoken door deze mechanische schade. Allergisch contacteczeem daarentegen is een immuunreactie: je lichaam heeft een bepaalde stof zoals nikkel of parfum als vreemd geleerd herkennen en reageert daar heftig op bij herhaald contact.

Seborroïsch eczeem, dat vooral voorkomt op de hoofdhuid en andere plekken met veel talgklieren, hangt samen met een gist die natuurlijk op de huid voorkomt. Bij mensen met deze vorm van eczeem reageert de huid te sterk op de normale aanwezigheid van deze gist, wat leidt tot ontsteking en schilfering. Hormonen, stress en bepaalde neurologische aandoeningen kunnen deze reactie versterken.

Nummulair eczeem, met zijn karakteristieke muntvormige plekken, heeft vaak geen duidelijk aantoonbare oorzaak. Vermoedelijk speelt extreme droogheid van de huid een rol, gecombineerd met kleine beschadigingen die als startpunt dienen voor de ontstekingsreactie. Deze vorm komt vaker voor bij mensen met een droge huid of in de wintermaanden wanneer de luchtvochtigheid laag is.

Verschillende triggers kunnen bestaand eczeem verergeren of nieuwe oplevingen veroorzaken. Stress beïnvloedt je immuunsysteem en kan de huidbarrière verzwakken. Weersveranderingen, vooral koude, droge lucht in de winter, onttrekken vocht aan de huid. Zweten, schurende kleding, bepaalde voedingsmiddelen, huisstofmijt, en zelfs emotionele factoren kunnen allemaal bijdragen aan het opspelen van eczeem bij mensen die ervoor vatbaar zijn.

Het meest universele en hinderlijke symptoom van alle vormen van eczeem is jeuk. Deze jeuk varieert van mild tot ondraaglijk en heeft de neiging te verergeren in de avond en nacht. De drang om te krabben is vaak overweldigend, maar krabben beschadigt de huid verder en verergert de ontsteking, wat leidt tot een vicieuze cirkel van jeuk en krabben die moeilijk te doorbreken is.

Roodheid is een ander kenmerkend teken van actief eczeem. De huid ziet er ontstoken uit door de verhoogde bloedtoevoer naar het aangetaste gebied. Op lichtere huidtinten is deze roodheid duidelijk zichtbaar als heldere rode vlekken. Op donkerdere huidtinten kan eczeem zich uiten als donkerbruine, paarse of grijsachtige verkleuringen die minder opvallend zijn maar even irriterend aanvoelen. Deze verkleuringen kunnen na genezing nog maanden zichtbaar blijven.

Droogheid en schilfering zijn vrijwel altijd aanwezig. De huid voelt ruw aan en verliest voortdurend kleine schilfers. Dit komt doordat de verzwakte huidbarrière vocht niet goed kan vasthouden. Bij sommige vormen van eczeem, zoals seborroïsch eczeem, zijn de schilfers vettig en gelig in plaats van droog en wit. Deze schilfering is niet alleen cosmetisch storend, maar wijst ook op actieve ontsteking en huidvernieuwing die niet normaal verloopt.

In acute fasen kunnen blaasjes ontstaan, vooral bij atopisch eczeem en contacteczeem. Deze kleine, met vocht gevulde bultjes jeuken intens en kunnen openbarsten, waardoor de huid nat wordt en extra kwetsbaar voor infecties. Wanneer de blaasjes opdrogen, vormen zich korstjes die het genezingsproces markeren maar ook kunnen scheuren en bloeden bij beweging.

Bij chronisch eczeem dat al langer bestaat, verdikt de huid en krijgt een leerachtig uiterlijk. Dit proces heet lichenificatie en is een gevolg van langdurige ontsteking en herhaaldelijk krabben. De huidlijnen worden dieper en prominenter, en de huid voelt stugger aan. Deze verdikking is het meest zichtbaar op plekken die vaak worden bekrabbeld, zoals de ellebogen, knieën en enkels.

Scheurtjes en kloven in de huid zijn pijnlijk en komen vooral voor op plaatsen waar de huid beweegt, zoals de handen, vingertoppen en rond gewrichten. Deze scheuren kunnen diep genoeg zijn om te bloeden en maken dagelijkse activiteiten zoals handen wassen, typen of gewoon bewegen oncomfortabel. Ze vormen ook een toegangspoort voor bacteriën, wat het risico op infecties verhoogt.

De ernst van symptomen wisselt sterk tussen personen en over tijd. Sommige mensen hebben alleen milde symptomen met af en toe wat droogheid en lichte jeuk. Anderen kampen met ernstige, uitgebreide eczeem dat grote delen van hun lichaam aantast en hun dagelijkse leven ernstig beperkt. Ook bij dezelfde persoon kunnen rustige periodes met nauwelijks symptomen worden afgewisseld met oplevingen waarbij de huid ineens weer hevig ontstoken raakt.

De locaties waar eczeem verschijnt, hangen sterk af van het type eczeem en de leeftijd waarop het zich voordoet. Bij baby's met atopisch eczeem zie je de eerste tekenen vaak op de wangen, voorhoofd en hoofdhuid. Deze plekken zijn goed zichtbaar en kunnen ouders bezorgd maken, maar zijn kenmerkend voor eczeem op deze jonge leeftijd. De huid daar is dunner en gevoeliger voor prikkels.

Naarmate kinderen ouder worden, verplaatst atopisch eczeem zich typisch naar de plooien van het lichaam. De elleboogplooien en knieholten zijn klassieke locaties waar het eczeem zich nestelt en kan blijven tot in de volwassenheid. Ook de polsen, enkels en hals worden vaak aangetast. Deze plooien verzamelen vocht en warmte, wat de huid extra gevoelig maakt voor ontstekingsreacties.

Bij volwassenen met atopisch eczeem kunnen de handen prominent worden aangetast. Handeczeem is bijzonder vervelend omdat je handen voortdurend in contact komen met water, zeep en andere potentieel irriterende stoffen. Het kan zich beperken tot de vingers en handpalmen, of zich uitbreiden naar de polsen en onderarmen. Voor mensen wiens werk veel handenwassen of contact met chemicaliën vereist, kan dit bijzonder problematisch zijn.

Seborroïsch eczeem heeft zijn eigen kenmerkende verdelingspatroon. Het verschijnt op plaatsen waar veel talgklieren zitten: de hoofdhuid, waar het bekend staat als roos, wenkbrauwen, neusvleugels, achter de oren, en soms de borstkas. Bij baby's zien we het als gele, vette korsten op de hoofdhuid, vaak melkkorstjes genoemd. Deze vorm kan ook de luierstreek aantasten. Ook andere vormen van eczeem vinden vaak plaats in deze streek zoals contacteczeem.

Nummulair eczeem vertoont een voorkeur voor de benen, vooral de onderbenen en schenen. De muntvormige plekken kunnen echter ook verschijnen op de armen, romp en soms het gezicht. Ze zijn scherp begrensd en duidelijk te onderscheiden van de omliggende gezonde huid, wat ze gemakkelijker te herkennen maakt dan andere vormen van eczeem.

Contacteczeem, zowel irriterend als allergisch, verschijnt logischerwijs op de plaatsen die in contact komen met de veroorzakende stof. Bij nikkelallergie zie je het vaak op plekken waar sieraden de huid raken: oorlellen, hals, polsen en vingers. Bij parfumallergie kan het eczeem verschijnen waar je parfum opdoet, maar ook op andere plekken omdat allergenen zich via de lucht kunnen verspreiden.

De symmetrie van de huidaandoening kan ook diagnostisch waardevol zijn. Atopisch eczeem is vaak symmetrisch: als je linkerknieholte is aangetast, zie je vergelijkbare symptomen ook in je rechterknieholte. Dit komt omdat de onderliggende oorzaak, je genetische aanleg en immuunreactiviteit, beide lichaamshelften gelijk beïnvloedt. Contacteczeem daarentegen is vaak asymmetrisch omdat de blootstelling aan de irriterende of allergene stof meestal niet perfect gelijk is aan beide kanten.

De behandeling van eczeem begint altijd met goede basishuidverzorging, ongeacht welk type eczeem je hebt. Het dagelijks aanbrengen van vette, emolliërende crèmes is fundamenteel. Deze crèmes herstellen de huidbarrière, houden vocht vast en beschermen tegen externe prikkels. Het beste kun je ze aanbrengen op licht vochtige huid na het douchen of baden, wanneer de huid het meest ontvankelijk is. Herhaal dit meerdere keren per dag, vooral bij droog weer.

Je arts zal bij actieve ontstekingen een ontstekingsremmende crème of zalf voorschrijven. De sterkte en duur van deze behandeling hangen af van de ernst en locatie van je eczeem. Voor het gezicht en plooien worden vaak mildere preparaten gebruikt, terwijl dikkere huid zoals op de handpalmen of voetzolen sterkere behandeling kan verdragen. Het doel is de ontsteking snel onder controle te krijgen, zodat de jeuk afneemt en je huid kan herstellen.

De behandeling wordt meestal geleidelijk afgebouwd zodra de symptomen verminderen. Je gaat van tweemaal daags naar eenmaal daags, en uiteindelijk naar een onderhoudsschema waarbij je de crème bijvoorbeeld twee keer per week aanbrengt op gevoelige plekken. Deze aanpak voorkomt nieuwe oplevingen en houdt je huid rustiger. Zelfs wanneer je huid er goed uitziet, blijft de dagelijkse basishuidverzorging met emolliërende crèmes essentieel.

Bij specifieke vormen van eczeem zijn er gerichte aanvullende behandelingen. Als er sprake is van contacteczeem, is het identificeren en vermijden van de veroorzakende stof cruciaal. Je arts kan doorverwijzen naar een huidspecialist voor allergietesten, zoals een plakproef waarbij verschillende stoffen gedurende enkele dagen op je rug worden aangebracht om allergieën op te sporen. Eenmaal geïdentificeerd, kun je deze stoffen bewust mijden.

Voor seborroïsch eczeem op de hoofdhuid zijn speciale shampoos beschikbaar die helpen de gist onder controle te houden en de schilfering verminderen. Deze shampoos bevatten stoffen die de groei van de gist remmen en de ontsteking verminderen. Regelmatig gebruik, soms gecombineerd met een milde behandeling voor het gezicht, kan de symptomen goed beheersen.

Wanneer lokale behandelingen onvoldoende effect hebben, zijn er systemische behandelingen beschikbaar. Dit zijn medicijnen die je inneemt of krijgt toegediend via injecties en die je hele immuunsysteem beïnvloeden. Deze worden gereserveerd voor matig tot ernstig eczeem dat niet reageert op reguliere behandelingen. Een huidspecialist zal de voor- en nadelen van deze behandelingen met je bespreken.

Zelfzorgmaatregelen versterken elke medische behandeling. Neem korte, lauwe douches in plaats van lange, hete baden die de huid uitdrogen. Gebruik zachte, parfumvrije zeep of zeepvervangers zoals een doucheolie. Draag zachte, ademende kleding van natuurlijke vezels zoals katoen, en vermijd schurende stoffen zoals wol direct op de huid. Was nieuwe kleding voordat je deze draagt om productiemiddelen te verwijderen en gebruik geen wasverzachter.

Leer je triggers kennen en vermijd ze waar mogelijk. Houd een dagboek bij waarin je noteert wanneer je eczeem opleeft en wat er die dag gebeurde. Patronen kunnen helpen identificeren of bepaalde voedingsmiddelen, stress, weersveranderingen of andere factoren je eczeem verergeren. Deze kennis stelt je in staat om proactief te handelen in plaats van alleen te reageren op oplevingen.

Jeukbeheer is een apart aandachtsgebied. Krabben beschadigt de huid en verergert de ontsteking, maar de drang is vaak overweldigend. Houd je nagels kort en overweeg katoenen handschoenen te dragen tijdens het slapen om onbewust krabben in de nacht te beperken. Koele kompressen kunnen tijdelijk verlichting bieden, en afleidende activiteiten helpen je gedachten van de jeuk af te leiden.

Een veelgemaakte fout is het overmatig wassen van de huid in de veronderstelling dat eczeem iets met hygiëne te maken heeft. Te vaak wassen of te lang douchen droogt de huid juist uit en verzwakt de huidbarrière verder. Water, vooral heet water, onttrekt vocht aan je huid en spoelt de natuurlijke beschermende oliën weg. Beperk je douche tot vijf tot tien minuten en gebruik lauw water.

Het gebruik van gewone zeep, zeker die met parfum of andere toevoegingen, is contraproductief. Deze producten zijn vaak te agressief voor de gevoelige huid van mensen met eczeem en kunnen de ontstekingsreactie versterken. Ook producten die als natuurlijk of biologisch worden gemarkeerd, kunnen irriterende stoffen bevatten. Kies specifiek voor producten die zijn ontwikkeld voor gevoelige of atopische huid.

Veel mensen proberen diverse huismiddeltjes of alternatieve behandelingen zonder bewezen effectiviteit. Hoewel sommige natuurlijke producten verzachtend kunnen werken, zijn andere ronduit schadelijk. Producten met citrus, essentiële oliën, azijn of alcohol kunnen de ontstoken huid verder irriteren. Wees voorzichtig met adviezen van internet of goedbedoelde tips van anderen, en bespreek nieuwe behandelingen altijd eerst met je arts.

Het idee dat je eczeem moet laten uitdrogen om te genezen, is een misvatting. Integendeel, een droge huid is een zwakke huid die juist vatbaarder is voor nieuwe ontstekingen. Constant hydrateren en vocht vasthouden is essentieel voor herstel. Ook na genezing blijft regelmatig insmeren nodig om je huidbarrière sterk te houden en terugval te voorkomen.

Het negeren van vroege tekenen van een opleving in de hoop dat het vanzelf overgaat, leidt vaak tot ernstigere symptomen die langer duren en moeilijker te behandelen zijn. Zodra je roodheid, jeuk of droogheid opmerkt die niet binnen enkele dagen reageert op je basishuidverzorging, is het tijd om contact op te nemen met je arts. Vroege interventie voorkomt dat een kleine opleving uitgroeit tot een grote ontstekingsreactie.

Het willekeurig stoppen met voorgeschreven behandeling zodra de symptomen verbeteren, is een veelvoorkomende valkuil. Eczeem is een chronische aandoening waarbij de onderliggende kwetsbaarheid van de huid blijft bestaan, zelfs wanneer je geen symptomen meer ziet. Het te vroeg stoppen met behandeling leidt bijna altijd tot een snelle terugval. Volg altijd het afbouwschema dat je arts heeft voorgeschreven.

Stress negeren of bagatelliseren werkt ook niet. Hoewel stress eczeem niet veroorzaakt, kan het wel oplevingen uitlokken en bestaande symptomen verergeren. Het ontwikkelen van stressmanagementvaardigheden, voldoende slaap krijgen, en zorgen voor ontspanning zijn belangrijke onderdelen van een holistische aanpak van eczeem.

Is eczeem besmettelijk?

Nee, absoluut niet. Eczeem is een reactie van je eigen huid en immuunsysteem, geen infectieziekte. Je kunt het niet overdragen op anderen door aanraking, het delen van handdoeken, of op welke andere manier dan ook. Je kunt dus gewoon normaal contact hebben met anderen zonder hen risico te laten lopen.

Groei je over eczeem heen?

Dat hangt af van het type eczeem. Veel kinderen met atopisch eczeem zien hun symptomen afnemen of zelfs volledig verdwijnen in de puberteit of vroege volwassenheid. Bij sommigen blijft het echter bestaan of komt het later terug. Andere vormen van eczeem, zoals contacteczeem, verdwijnen meestal zodra je de veroorzakende stof mijdt. De onderliggende gevoeligheid blijft vaak wel bestaan.

Kan voeding eczeem beïnvloeden?

Bij sommige mensen, vooral jonge kinderen met ernstig atopisch eczeem, kunnen bepaalde voedingsmiddelen symptomen verergeren. Dit is echter niet voor iedereen het geval. Eliminatiediëten zonder medische begeleiding worden afgeraden omdat ze tot tekorten kunnen leiden. Als je vermoedt dat voeding een rol speelt, bespreek dit met je arts die eventueel allergietesten of een verwijzing naar een diëtist kan regelen.

Wanneer moet ik naar de dokter met eczeem?

Bezoek je arts als je nieuwe symptomen ontwikkelt die lijken op eczeem, als bestaand eczeem niet reageert op je huidige behandeling, of als symptomen je dagelijks leven beïnvloeden. Ook als de huid tekenen van infectie vertoont zoals toenemende pijn, warmte, zwelling, gele korstjes of koorts, is spoedig medisch advies nodig. Infecties kunnen eczeem ernstig compliceren.

Helpt zonlicht tegen eczeem?

Matig zonlicht kan inderdaad gunstig zijn voor sommige vormen van eczeem door de ontstekingsremmende werking van UV-straling. Let wel op: te veel zon beschadigt de huid en kan eczeem juist verergeren. Gebruik altijd zonnebescherming die geschikt is voor gevoelige huid. Sommige dermatologen bieden gecontroleerde lichttherapie aan als behandeloptie voor chronisch eczeem.

Is eczeem te genezen?

Eczeem is een chronische aandoening waarbij de aanleg blijft bestaan, maar de symptomen zijn goed te beheersen. Met de juiste behandeling en huidverzorging kunnen veel mensen langdurige periodes zonder symptomen bereiken. De focus ligt op het onder controle houden van de aandoening en het voorkomen van oplevingen, eerder dan op volledige genezing. Met goede zelfzorg en medische begeleiding kun je een normale levenskwaliteit behouden.

1. Gezondheid en Wetenschap - Eczeem
2. BMJ Best Practice - Overview of dermatitis, februari 2022
3. Thuisarts.nl - Ik heb eczeem
4. EBPnet - Evidence-based richtlijnen voor huisartsen