Virale Infecties van het Mondslijmvlies: symptomen, oorzaken & behandeling

Virale infecties van het mondslijmvlies vormen een diverse groep aandoeningen die allemaal veroorzaakt worden door virussen, maar zich op verschillende manieren kunnen manifesteren. Deze infecties kunnen letsels veroorzaken op je lippen, tong, verhemelte, de binnenkant van je wangen en in je keel. Soms is de mondinfectie een op zichzelf staande aandoening, maar het kan ook deel uitmaken van een bredere virale ziekte die je hele lichaam treft.

De meest voorkomende virale mondinfectie is ongetwijfeld de koortslip, in medische termen herpes labialis genoemd. Deze wordt veroorzaakt door het herpes simplex virus type 1. Het interessante aan dit virus is dat het extreem veel voorkomt: tussen de vijftig en zeventig procent van alle mensen draagt dit virus in hun lichaam, vaak zonder dat ze het weten. De meeste dragers ontwikkelen nooit koortsblaasjes. Het aantal mensen dat daadwerkelijk zichtbare koortslip krijgt, wordt geschat op ongeveer 1,6 per duizend mensen per jaar.

Een andere bekende virale infectie is de windpokken (in Nederland “waterpokken”), veroorzaakt door het varicella zoster virus. Bijna iedereen krijgt dit tijdens de kinderjaren. Naast de karakteristieke blaasjes over het hele lichaam, kunnen er ook blaasjes in de mond ontstaan. Hetzelfde virus kan later in je leven opnieuw actief worden en dan gordelroos veroorzaken, ook wel zona of herpes zoster genoemd. Dit treft ongeveer drie op de duizend mensen die hun huisarts bezoeken. Bij vijftien tot twintig procent van dezegevallen verschijnen de blaasjes in het hoofd- en halsgebied, soms inclusief de mondholte. Gordelroos wordt vaker gezien bij ouderen en patiënten met een verzwakte immuniteit (door medicatie of ziekte)

Daarnaast bestaan er verschillende andere virussen die je mondslijmvlies kunnen infecteren. Het humaan papillomavirus, beter bekend als HPV, kan niet alleen genitale wratten en baarmoederhalskanker veroorzaken, maar ook het mondslijmvlies infecteren. Gelukkig komt HPV infectie van de mond relatief weinig voor: slechts bij ongeveer 0,4 procent van de bevolking.

Tot slot zijn er enterovirussen zoals het Coxsackie virus, dat herpes angina en hand-voet-mond ziekte kan veroorzaken, en het Epstein Barr virus (EBV) dat verantwoordelijk is voor klierkoorts. Al deze virussen hebben hun eigen kenmerken, maar delen één ding: ze kunnen allen je mondslijmvlies aantasten.

Elk virus heeft zijn eigen manier waarop het je lichaam binnendringt en infecties veroorzaakt, maar er zijn wel gemeenschappelijke patronen te herkennen. Het begrijpen van deze mechanismen helpt om te snappen waarom sommige mensen vatbaarder zijn dan anderen.

Het herpes simplex virus verspreidt zich voornamelijk via direct contact. Besmetting gebeurt meestal al in de kindertijd, vaak via zoenen of het delen van bestek en glazen met iemand die een actieve koortslip heeft. Het bijzondere aan dit virus is dat het na de eerste besmetting nooit meer uit je lichaam verdwijnt. Het trekt zich terug in een zenuw in je gezicht, waar het als het ware in een soort winterslaap gaat. Daar kan het jarenlang rustig blijven zonder problemen te veroorzaken. Maar onder bepaalde omstandigheden ontwaakt het virus en reist terug naar je huid of mondslijmvlies, waar het opnieuw blaasjes veroorzaakt.

Wat wekt het virus precies? UV-straling van de zon of zonnebanken is een bekende trigger. Ook koorts, verkoudheid en stress kunnen het virus activeren. Vermoeidheid, menstruatie en lokale verwondingen worden eveneens als uitlokkende factoren gezien. Bij de eerste besmetting ontwikkelt maar één procent van de kinderen duidelijke klachten: een uitgesproken blaarvormige ontsteking van het mondslijmvlies met koorts. De overige negenennegentig procent merkt nauwelijks iets van de besmetting.

Het varicella zoster virus, verantwoordelijk voor windpokken, verspreidt zich via de lucht en via contact met de vloeistof uit de blaasjes. Het is extreem besmettelijk. Na doorgemaakte windpokken blijft ook dit virus levenslang in je lichaam aanwezig, verscholen in zenuwcellen. Bij een verzwakte afweer of op oudere leeftijd kan het virus opnieuw actief worden, maar dan in de vorm van gordelroos. Dit verklaart waarom gordelroos vooral voorkomt bij ouderen en mensen met een verminderde weerstand: hun immuunsysteem is minder goed in staat het sluimerende virus onder controle te houden.

Enterovirussen zoals het Coxsackie virus verspreiden zich ook via direct contact en via besmet voedsel of water. Deze virussen veroorzaken vaak epidemieën, vooral in kinderdagverblijven en scholen. Het virus dringt binnen via je mond of luchtwegen en vermenigvuldigt zich vervolgens in je darmen, vandaar de naam enterovirus. Vandaaruit verspreidt het zich door je lichaam en kan verschillende organen bereiken, waaronder je mondslijmvlies.

Het humaan papillomavirus komt vooral voor bij mensen met verminderde weerstand en kan overgedragen worden via direct contact. Kinderen kunnen bijvoorbeeld handwratten overbrengen naar hun mond door op hun vingers te zuigen. Seksueel contact is een andere overdrachtroute, wat verklaart waarom orale HPV infecties soms voorkomen bij volwassenen.

Het Epstein Barr virus, dat klierkoorts veroorzaakt, verspreidt zich via speeksel en staat daarom ook wel bekend als de kusziekte. Na besmetting kan het weken duren voordat je ziek wordt. Het virus infecteert specifieke witte bloedcellen en verspreidt zich via je bloedbaan door je hele lichaam, inclusief je mond en keel.

De verschillende virussen veroorzaken elk hun eigen kenmerkende symptomen, waardoor ze meestal goed van elkaar te onderscheiden zijn.

Koortslip begint vaak met een branderig, tintelend gevoel op een bepaalde plek op je lip of rond je mond. Dit waarschuwingssignaal gaat vooraf aan het verschijnen van de eigenlijke blaasjes en kan een paar uur tot een dag duren. Vervolgens ontstaan er groepjes kleine blaasjes op een rode, ontstoken ondergrond. Deze blaasjes zijn gevuld met een heldere vloeistof. Na een paar dagen barsten de blaasjes open en vormen zich korsten. In je mond zelf gaan de blaasjes sneller kapot door beweging en contact met speeksel, waardoor oppervlakkige zweertjes ontstaan. Deze hele cyclus duurt meestal één tot twee weken, waarna de letsels spontaan genezen zonder littekens achter te laten. Gedurende deze periode kan de plek behoorlijk pijnlijk zijn, vooral tijdens het eten en drinken.

Windpokken herken je aan de karakteristieke uitslag over je hele lichaam: kleine rode bultjes die snel veranderen in blaasjes gevuld met heldere vloeistof. Deze blaasjes verschijnen in verschillende golven, waardoor je tegelijkertijd verse bultjes, blaasjes en korstjes kunt zien. In je mond kunnen ook blaasjes verschijnen, hoewel ze daar minder opvallen tussen alle andere lichaamssymptomen. De mondblaasjes zijn vaak pijnlijk, wat eten en drinken lastig kan maken. Na ongeveer tien dagen drogen de blaasjes uit en vormen zich korstjes. Windpokken gaan vaak gepaard met koorts, vermoeidheid en algemene malaise.

Gordelroos in het gelaat begint soms verrassend genoeg met tandpijn. Dit komt doordat het virus zich langs een zenuw beweegt die het gevoel in je gebit verzorgt. Pas na enkele dagen verschijnen de typische blaasjes. Het meest karakteristieke kenmerk van gordelroos is dat de blaasjes zich beperken tot één kant van je lichaam en de middenlijn niet overschrijden, behalve soms ter hoogte van je gehemelte. De blaasjes verschijnen in een band of strook die het verloop van de aangedane zenuw volgt. Gordelroos in je mond en gezicht kan behoorlijk pijnlijk zijn. Zelfs nadat de blaasjes genezen zijn, kan een vervelende, soms brandende pijn achterblijven die weken of zelfs maanden kan aanhouden. Dit wordt postherpetische neuralgie genoemd en komt vooral voor bij ouderen.

Herpes angina, veroorzaakt door het Coxsackie virus, komt vooral bij kinderen voor. Voor de blaasjes verschijnen, voelen kinderen zich vaak al ziek met koorts, hoofdpijn, buikpijn en spierpijnen. Dan ontstaan er kleine blaasjes omringd door een bleke ring, meestal op hetzachte verhemelte, huig en amandelen. Een belangrijk onderscheidend kenmerk is dat er bij herpes angina geen blaasjes op hettandvlees zitten, in tegenstelling tot herpes simplex infecties. Ook zijn de letsels minder pijnlijk en korter aanwezig dan bij koortslip.

Hand-voet-mond-ziekte geeft een heel herkenbaar patroon. Je ziet een rode, vlekkerige uitslag op de huid, samen met pijnloze blaasjes in de mond en op handpalmen en voetzolen. De mondblaasjes zitten vaak op de tong en de binnenkant van de wangen. Kinderen kunnen wat moeite hebben met eten en drinken, maar over het algemeen zijn ze niet erg ziek. De ziekte geneest vanzelf binnen ongeveer vijf dagen.

HPV-infecties in je mond vertonen zich als bloemkoolachtige wratten of kleine knobbeltjes, meestal aan de binnenkant van je wangen. Ze zijn meestal niet pijnlijk en groeien langzaam. Soms verdwijnen ze vanzelf, maar ze kunnen ook jaren blijven bestaan.

Klierkoorts gaat gepaard met vermoeidheid, koorts, keelpijn en gezwollen klieren in je nek. In je mond kun je pijnlijke zweertjes krijgen. Een typisch kenmerk is dat je je extreem moe voelt, soms weken- of maandenlang.

De locatie van de blaasjes en letsels verschilt per virustype en vormt vaak een belangrijke aanwijzing voor de diagnose.

Koortslip verschijnt klassiek op de overgang tussen je lip en normale gezichtshuid, vaak aan de bovenlip. De blaasjes kunnen zich ook uitstrekken naar de huid rond je mond. Binnen in je mond kunnen letsels ontstaan op je tandvlees, het harde verhemelte en de binnenkant van je lippen. De locatie blijft vaak hetzelfde bij terugkerende episodes: als je eenmaal op een bepaalde plek een koortslip hebt gehad, is de kans groot dat latere uitbraken op dezelfde plek terugkeren.

Bij windpokken is de verdeling willekeuriger. Blaasjes kunnen overal in je mond ontstaan: op je tong, wangslijmvlies, verhemelte en tandvlees. Ze maken deel uit van een gegeneraliseerde uitslag die je hele lichaam betreft, waarbij de romp vaak het meest aangedaan is.

Gordelroos in het gezicht volgt het verloop van een of meerdere zenuwen. Eén kant van je gezicht kan aangedaan zijn, met blaasjes die zich uitstrekken van je voorhoofd, over je wang, tot in je mond. Wanneer de oogzenuw betrokken is, kunnen er blaasjes rond je oog verschijnen, wat medische urgentie vereist vanwege het risico op oogcomplicaties. In je mond blijven de blaasjes meestal aan één kant, behalve op je gehemelte waar ze de middenlijn kunnen overschrijden.

Herpes angina beperkt zich tot het achterste deel van je mond: je zachte verhemelte, huig en amandelen. Het voorste deel van je mond, inclusief je tandvlees en lippen, blijft gespaard. Dit helpt om het te onderscheiden van herpes simplex infecties.

Hand-voet-mond-ziekte toont blaasjes verspreid door je hele mond, maar vooral op je tong en wangslijmvlies. Het karakteristieke drieluik van mond, handen en voeten maakt de diagnose meestal duidelijk.

HPV wratten verschijnen vaak aan de binnenkant van je wangen, maar kunnen ook op je tong, tandvlees of verhemelte zitten. Bij kinderen die op hun vingers zuigen, zien we de wratten vaak op dezelfde plek in de mond waar de vinger komt.

Bij klierkoorts kunnen zweertjes verspreid door je hele mond en keel voorkomen, hoewel de keelontsteking en de gezwollen amandelen vaak het meest opvallend zijn.

De behandeling van virale mondinfecties hangt sterk af van welk virus de oorzaak is en hoe ernstig de klachten zijn. Voor veel virale infecties bestaat geen specifieke behandeling en is symptoombestrijding het enige wat nodig is.

Bij koortslip bestaat er discussie over de waarde van behandeling. Bij mensen met een normale weerstand is er onvoldoende bewijs dat antivirale middelen zoals tabletten of crèmes daadwerkelijk het herstel versnellen. Ze worden daarom niet standaard aanbevolen, ook niet bij mensen die regelmatig last hebben van terugkerende koortslip. De infectie geneest immers meestal vanzelf binnen één tot twee weken. Wel kun je symptoombestrijdende maatregelen nemen: koude kompressen kunnen verlichting geven, en pijnstillers zoals paracetamol helpen tegen het ongemak.

Windpokken genezen eveneens spontaan en vereisen meestal geen specifieke behandeling. De focus ligt op het verlichten van symptomen. Tegen de jeuk kunnen jeukstillende middelen helpen. Lauw baden kan ook verlichting geven, maar dep daarna voorzichtig droog in plaats van hard wrijven, want dat kan blaasjes open maken en littekentjes veroorzaken. Paracetamol kun je gebruiken bij hoge koorts, maar wees voorzichtig met de dosering, vooral bij kinderen.

Voor gordelroos in het gezicht geldt een andere benadering. Hier worden vaak wel antivirale tabletten voorgeschreven, vooral bij mensen met een verminderde weerstand en bij letsels rond het oog. Deze medicatie kan de ernst en duur van de infectie verminderen en mogelijk ook de kans op het ontwikkelen van langdurige zenuwpijn verlagen. Pijnbestrijding is belangrijk bij gordelroos. Bij ernstige pijn of langdurige zenuwpijn na genezing van de blaasjes, kunnen sterkere pijnstillers of zelfs speciale zenuwpijnmedicatie nodig zijn.

Enterovirussen zoals deze die herpes angina en hand-voetmond ziekte veroorzaken, vereisen alleen symptomatische behandeling. Dit betekent dat je de klachten behandelt zonder het virus zelf aan te vallen. Pijnstillers, voldoende vocht en zachte voeding zijn meestal afdoende. De infecties genezen vanzelf binnen enkele dagen tot een week.

HPV wratten in je mond verdwijnen vaak spontaan, soms pas na maanden of jaren. Wanneer ze blijven bestaan of overlast geven, zijn er verschillende opties. Je arts kan de wratten bevriezen met vloeibare stikstof, een techniek die cryotherapie heet. Lasertherapie is een andere mogelijkheid, waarbij de wrat weggebrand wordt. In sommige gevallen wordt gekozen voor chirurgische verwijdering. De keuze hangt af van de grootte, locatie en het aantal wratten.

Bij klierkoorts bestaat de behandeling uit rusten, voldoende drinken en pijnstillers voor de keelpijn en koorts. Antibiotica helpen niet omdat het een virale infectie is, en kan zelf leiden tot een uitgebreide huiduitslag Het is vooral belangrijk om je lichaam de tijd te geven om te herstellen. Dat kan weken tot maanden duren. Zware lichamelijke inspanning moet je vermijden in de eerste weken, omdat bij klierkoorts je milt vergroot kan zijn en er bij een klap of val een risico bestaat op miltruptuur.

Een belangrijk aspect van alle virale mondinfecties is het voorkomen van verdere verspreiding. Deel geen eet- en drinkgerei, handdoeken of andere persoonlijke spullen tijdens een actieve infectie. Was regelmatig je handen. Bij baby's met koortsblaasjes is het verstandig om speentjes en fopspenen te steriliseren.

Net als bij veel gezondheidsproblemen, bestaan er misvattingen over wat wel en niet werkt bij virale mondinfecties. Het is nuttig om te weten waar je je tijd niet aan hoeft te verspillen.

Antibiotica zijn volledig nutteloos tegen virusinfecties. Ze werken alleen tegen bacteriën, niet tegen virussen. Toch worden ze soms ten onrechte voorgeschreven, bijvoorbeeld bij klierkoorts. Dit helpt niet tegen de infectie en kan zelfs tot bijwerkingen leiden. Sterker nog, bij klierkoorts kan een bepaald type antibioticum juist een vervelende huiduitslag veroorzaken.

Antivirale crèmes tegen koortslip blijken in wetenschappelijk onderzoek teleurstellend. Ze werken niet zo goed als veel mensen denken en worden daarom niet standaard aanbevolen. Ze kunnen hooguit de duur van de infectie met een halve tot een dag verkorten, maar dit effect is vaak zo klein dat het nauwelijks merkbaar is.

Thuismiddeltjes zoals het deppen met alcohol, thee, honing of tandpasta op koortsblaasjes hebben geen bewezen effect. Sommige kunnen je huid zelfs irriteren en het herstel vertragen. Hetzelfde geldt voor het gebruik van knoflook, vitamine E olie of andere natuurproducten. Ook al zweren sommige mensen erbij, wetenschappelijk bewijs voor hun effectiviteit ontbreekt.

Het idee dat je windpokken kunt behandelen door je kind in bad te doen met zout, azijn of havermout klinkt misschien oud en vertrouwd, maar deze toevoegingen hebben geen toegevoegde waarde. Gewoon lauw water werkt net zo goed tegen de jeuk.

Bij gordelroos in het gezicht helpt het vroegtijdig herkennen en behandelen met antivirale medicatie. Maar wacht je te lang en is de uitslag al een paar dagen oud, dan heeft behandeling steeds minder zin. Het virus heeft zich dan al vermenigvuldigd en de schade is aangericht. Bij verzwakte immuniteit en bij nog steeds ontstaan van nieuwe blaasjes, heeft het wél zin om virusremmers op te starten langer dan 48u na de eerste symptomen. Een andere misvatting is dat je immuunsysteem versterken met vitamine C, zink of andere supplementen je beschermt tegen virale mondinfecties of ze sneller laat genezen. Bij mensen met een normale voedingsstatus is er geen bewijs dat extra supplementen helpen. Een gezonde, gevarieerde voeding geeft je lichaam alles wat het nodig heeft om met virusinfecties om te gaan. Voldoende rust kan wel het herstel ondersteunen.

Tot slot werkt het isoleren van kinderen met windpokken of hand-voet-mond ziekte slechts beperkt. Deze ziektes zijn namelijk al besmettelijk voordat de uitslag verschijnt. Tegen de tijd dat je ziet dat je kind ziek is, heeft het al anderen kunnen besmetten. Thuisblijven is wel verstandig om verdere verspreiding te beperken en om je kind rust te gunnen.

Zijn virale mondinfecties besmettelijk?

Ja, de meeste virale mondinfecties zijn zeer besmettelijk. Koortsblaasjes kunnen overgedragen worden via direct contact, zoals zoenen, of via het delen van bestek, glazen en handdoeken. Je bent het meest besmettelijk wanneer de blaasjes open zijn. Het windpokken verspreidt zich via de lucht en via contact met de vloeistof uit de blaasjes, wat het extreem besmettelijk maakt. Gordelroos is minder besmettelijk dan windpokken, maar iemand zonder immuniteit kan wel windpokken krijgen van iemand met gordelroos. Hand-voet-mond-ziekte en herpes angina verspreiden zich via direct contact en via besmet speeksel. Het is verstandig om tijdens een actieve infectie extra hygiënemaatregelen te nemen en nauw contact met anderen, vooral baby's en mensen met een verminderde weerstand, te vermijden.

Hoe lang duren deze infecties?

Dit verschilt per virus. Koortslip duurt meestal een tot twee weken van de eerste tintelingen tot volledige genezing. Windpokken geneest in ongeveer tien tot veertien dagen, hoewel de koorts en malaise vaak al na een paar dagen verdwijnen. Gordelroos kan twee tot vier weken duren, en de pijn kan helaas maanden of zelfs jaren aanhouden. Hand-voet-mond ziekte verdwijnt meestal binnen vijf tot zeven dagen. Klierkoorts is een marathonziekte: de acute fase met koorts en keelpijn duurt een tot twee weken, maar de vermoeidheid kan maanden aanhouden. HPV wratten kunnen jarenlang blijven bestaan als ze niet behandeld worden.

Kan je deze infecties voorkomen?

Sommige wel, andere niet. Voor windpokken bestaat een vaccin dat deel uitmaakt van het standaard vaccinatieprogramma in sommige landen, hoewel niet in België. Een vaccin tegen gordelroos is beschikbaar voor ouderen en kan het risico op deze pijnlijke aandoening verminderen. Een HPV vaccin beschermt tegen bepaalde stammen die mondkanker kunnen veroorzaken. Voor koortslip bestaat geen vaccin, maar je kunt uitbraken mogelijk voorkomen door triggers te vermijden. Gebruik zonbescherming op je lippen, zorg voor voldoende rust en beheers stress. Voor de andere virale infecties bestaat geen vaccin en is het lastig om besmetting volledig te voorkomen. Goede handhygiëne helpt wel om verspreiding te beperken.

Wanneer moet je naar de dokter?

Voor de meeste virale mondinfecties kun je prima zelf zorgen en is een doktersbezoek niet nodig. Er zijn wel uitzonderingen. Ga naar de dokter als je blaasjes in je mond hebt samen met hoge koorts, ernstige pijn, of als je moeite hebt met eten en drinken door de pijn. Bij gordelroos in je gezicht, vooral rond je oog, is snel medisch ingrijpen belangrijk om oogproblemen te voorkomen. Baby's en jonge kinderen met uitgebreide mondinfecties die niet willen drinken, hebben medische aandacht nodig vanwege risico op uitdroging. Ook als je een verminderde weerstand hebt en een virale mondinfectie ontwikkelt, is het verstandig contact op te nemen met je arts.

Kunnen deze infecties terugkomen?

Sommige wel. Koortslip komt bij veel mensen regelmatig terug, soms meerdere keren per jaar. Het virus zit immers levenslang in je lichaam. Ook gordelroos kan terugkeren, hoewel dit minder vaak voorkomt dan bij koortslip. Windpokken krijg je normaal gesproken maar één keer in je leven; daarna ben je immuun. Hetzelfde geldt meestal voor klierkoorts. Hand-voet-mond ziekte kun je wel vaker krijgen omdat er verschillende stammen van het virus bestaan. HPV wratten kunnen na verwijdering terugkomen als het virus niet volledig verdwenen is.

Zijn er lange termijn complicaties?

Voor de meeste mensen genezen virale mondinfecties zonder blijvende gevolgen. Een uitzondering is postherpetische neuralgie na gordelroos, waarbij de zenuwpijn lang kan blijven bestaan. Dit komt vooral voor bij ouderen. In zeer zeldzame gevallen kan gordelroos rond het oog blijvende oogproblemen veroorzaken als het niet tijdig behandeld wordt. HPV infecties in de mond worden in verband gebracht met een verhoogd risico op mondkanker, vooral bij mensen die roken of veel alcohol drinken. Voor de overige virale infecties zijn langetermijncomplicaties uitzonderlijk zeldzaam.

1. Gezondheid en Wetenschap, Virale infecties van het mondslijmvlies
2. EBPnet (Evidence-Based Practice Network)
3. Thuisarts.nl, diverse artikelen over virale infecties
4. Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), diverse standaarden