Wonden en schaafwonden bij kinderen: symptomen, oorzaken en behandeling

Wonden bij kinderen komen in verschillende vormen voor, en elk type vraagt om een specifieke benadering. Het is nuttig om de belangrijkste categorieën te kennen, zodat je weet hoe je moet handelen.

Een schaafwond ontstaat wanneer de oppervlakkige huidlaag over een ruw oppervlak schuurt. Dit gebeurt typisch bij vallen op asfalt, stoeptegels of andere harde ondergronden. Bij een schaafwond is alleen de bovenste laag van de huid beschadigd, de epidermis en soms een beetje van de daaronder liggende dermis. Je ziet een grillige, rode plek waar de huid is weggeschaafd. Er komt wat bloed uit kleine bloedvaatjes die geraakt zijn, maar dit stopt meestal snel. Hoewel schaafwonden pijnlijk kunnen zijn door de blootliggende zenuwuiteinden, zijn ze zelden ernstig. De huid heeft een goed herstelvermogen en een schaafwond geneest meestal binnen een week tot tien dagen zonder blijvende sporen achter te laten.

Een snijwonde is dieper en heeft een nettere rand dan een schaafwond. Deze ontstaat door contact met een scherp voorwerp zoals een mes, glas, een scherpe rand van speelgoed, of zelfs papier. Bij een oppervlakkige snijwonde is alleen de huid geraakt en kan het wondje meestal gewoon thuis verzorgd worden. Bij een diepere snijwonde ontstaat er een zichtbare opening of defect tussen twee stukken huid. Je zou er het puntje van een mes in kunnen passen, wat aangeeft dat de wond door meerdere huidlagen heen gaat. Deze diepe snijwonden kunnen hechtingen nodig hebben om de wondranden goed tegen elkaar te brengen, zodat de wond mooi kan genezen zonder grote littekens.

Bijtwonden vormen een aparte categorie die extra aandacht verdient. Deze ontstaan wanneer een dier of een ander kind je kind bijt. Honden en katten zijn de meest voorkomende veroorzakers van dierlijke bijtwonden, maar ook knaagdieren of andere huisdieren kunnen bijten. Bij jonge kinderen in de kinderopvang of peuterspeelzaal komen menselijke bijtwonden regelmatig voor wanneer peuters nog niet goed kunnen communiceren en uit frustratie bijten. Bijtwonden hebben een grilliger patroon dan snijwonden en zijn zelden netjes afgelijnd. Het gevaar bij bijtwonden zit vooral in de bacteriën uit de mond of muil van de bijter. Deze kunnen ernstige infecties veroorzaken, waardoor bijtwonden altijd medische aandacht verdienen.

Elk type wond vraagt om een aangepaste verzorging. Schaafwonden hebben vooral schoonmaking en bescherming nodig. Snijwonden kunnen sluiting vereisen wanneer ze diep zijn. Bijtwonden behoeven vaak preventieve behandeling met medicijnen om infecties te voorkomen. Herkennen van het type wond helpt je om de juiste eerste hulp te verlenen en te bepalen wanneer professionele medische zorg nodig is.

Kinderen lopen wonden op tijdens hun dagelijkse activiteiten, en de oorzaak hangt vaak samen met hun leeftijd en ontwikkelingsfase. Begrijpen hoe deze wonden ontstaan, helpt bij het voorkomen ervan.

Schaafwonden zijn verreweg het meest voorkomende type wond bij kinderen. Ze ontstaan bijna altijd door vallen. Wanneer kinderen leren lopen, zijn valpartijen aan de orde van de dag. Ze verliezen hun evenwicht, struikelen over hun eigen voetjes, of botsen tegen dingen op. Peuters en kleuters zijn constant in beweging, rennen, klimmen en springen, waarbij vallen onvermijdelijk is. Schoolkinderen schaven zich tijdens buitenspelen, fietsen, skateboarden of sportactiviteiten. De meest voorkomende plekken zijn knieën, ellebogen, handpalmen en soms het gezicht als het kind voorover valt.

Snijwonden ontstaan op verschillende manieren. In huis kunnen kinderen zich snijden aan glasscherven, keukenmessen, scharen, blikjes, speelgoed met scherpe randen, of zelfs papier dat verrassend scherpe sneeën kan veroorzaken. Buiten zijn er risico's zoals scherpe stenen, metalen randen van speeltoestellen, of gebroken glas op de grond. Een veelvoorkomend scenario is een val waarbij het kind op de kin terechtkomt. De kin is een prominente plek die bij een val naar voren vaak als eerste de grond raakt. Bij een val van enige hoogte, bijvoorbeeld van klimtoestellen, fietsen of trappen, kan hierdoor een diepe snijwonde in de kin ontstaan die hechtingen nodig heeft.

Bijtwonden van dieren ontstaan vaak in vertrouwde situaties. Veel kinderen worden gebeten door de eigen hond of kat, of door huisdieren van familie of vrienden. Dit gebeurt vooral wanneer kinderen het dier plotseling benaderen, tijdens het spelen te ruw zijn, het dier lastigvallen tijdens eten of slapen, of wanneer jonge kinderen het dier per ongeluk pijn doen door er te hard aan te trekken. Katten bijten meestal in handen of vingers tijdens het aaien, terwijl honden ook kunnen bijten in gezicht, armen of benen. Kattenbeten zijn vaak dieper dan ze lijken door de scherpe, spitse tanden die diepe puncties veroorzaken.

Menselijke bijtwonden bij kinderen komen voornamelijk voor in groepsopvang en op scholen. Peuters in de crèche hebben nog niet de taalvaardigheden om hun frustratie of boosheid te uiten en bijten soms uit onmacht. Ook tijdens ruzie om speelgoed of bij overprikkeling kan bijten voorkomen. Deze beten zijn meestal in armen, schouders of soms het gezicht. Hoewel menselijke beten minder diep zijn dan dierlijke beten, bevatten ze toch gevaarlijke bacteriën uit de mond.

De context waarin wonden ontstaan is ook belangrijk. Wonden die buiten zijn opgelopen, zijn vaak vuiler door contact met zand, aarde of modder. Wonden die ontstaan in en rond water kunnen besmet zijn met specifieke bacteriën. Wonden in de buurt van het gezicht verdienen extra aandacht vanwege het risico op zichtbare littekens.

Het herkennen van de kenmerken van verschillende wonden helpt je om in te schatten hoe ernstig de verwonding is en welke zorg nodig is.

Een schaafwond toont zich als een ruwe, rode plek waar de bovenste huidlaag is verdwenen. Het gebied kan variëren van een klein vlekje tot een groot, onregelmatig oppervlak, bijvoorbeeld de hele knie of elleboog. De wond ziet er vaak vochtig uit door het weefselvocht dat uit de blootliggende huidlagen sijpelt. Er kunnen kleine bloeddruppeltjes zichtbaar zijn, maar deze bloeden meestal niet heftig. De rode kleur komt door de blootgelegde onderhuidse bloedvaatjes. Vaak zit er vuil, zand of aarde in de wond, vooral bij valpartijen buiten. Dit vuil moet verwijderd worden om infecties te voorkomen.

De pijn bij een schaafwond kan behoorlijk zijn, ondanks dat het een oppervlakkige verwonding is. Dit komt doordat de zenuwuiteinden in de huid bloot komen te liggen en gevoelig zijn voor aanraking en lucht. Je kind kan daarom flink huilen en de wond niet willen aanraken of laten verzorgen. Deze pijn neemt meestal af wanneer de wond is schoongemaakt en bedekt.

Een snijwonde heeft een andere presentatie. De randen zijn netter en rechter dan bij een schaafwond. Bij een ondiepe snijwonde zie je een dunne rode lijn die weinig bloedt. Bij een diepere snijwonde staat de wond open en zie je een kloof tussen de twee wondranden. De diepte van de wond is vaak moeilijk in te schatten als er veel bloed is, maar een goede indicator is of je structuren onder de huid kunt zien of voelen. Kan je kind het gewonde lichaamsdeel nog normaal bewegen? Is er gevooel aanwezig? Dit zijn belangrijke vragen om mogelijke schade aan pezen, zenuwen of bloedvaten uit te sluiten.

Bloeding bij snijwonden kan variëren van minimaal tot flink. Oppervlakkige wonden stoppen meestal binnen enkele minuten met bloeden wanneer je er druk op uitoefent. Diepe wonden of wonden op plaatsen met veel bloedvaten kunnen langer doorbloeden. Wanneer het bloed na 5 tot 10 minuten constante druk nog steeds door het kompres heen komt, is dit een teken dat de wond diep genoeg is om professionele hulp nodig te hebben.

Bijtwonden hebben vaak een typische vorm waarbij je de afdruk van tanden kunt zien. Bij hondenbeten zie je soms meerdere gaatjes of scheuren in een patroon dat overeenkomt met het gebit. Kattenbeten veroorzaken diepe, kleine punctiewonden die eruitzien als twee of vier kleine gaatjes. Deze wonden bloeden vaak weinig, maar kunnen diep reiken. Menselijke bijtwonden tonen soms een ovale vorm met meerdere kleine afdrukken van tanden. Het gebied rond de bijtwond is meestal gezwollen en pijnlijk.

Tekenen van infectie kunnen zich ontwikkelen in de dagen na de verwonding. Toenemende roodheid rond de wond, zwelling die erger wordt, toenemende pijn, warmte, of het ontstaan van etter zijn alarmsignalen. Ook koorts kan wijzen op een infectie. Bij bijtwonden ontstaan infecties vaker en sneller dan bij andere wonden, vaak binnen 24 tot 48 uur.

De locatie waar kinderen wonden oplopen volgt bepaalde patronen die samenhangen met hun ontwikkelingsfase en activiteiten. Deze kennis helpt je om te anticiperen op mogelijke verwondingen.

Bij baby's en peuters die net leren lopen, zijn wonden vooral te vinden op het hoofd en in het gezicht. Door hun relatief grote hoofd ten opzichte van hun lichaam en hun nog onzekere balans, vallen ze vaak met het hoofd vooruit. Voorhoofd, wenkbrauwen en kin zijn veelvoorkomende plekken voor builen en snijwondjes. Ook achter op het hoofd, waar peuters terechtkomen bij achterover vallen, ontstaan regelmatig blauwe plekken en soms wonden. Handpalmen zijn een andere typische locatie, omdat kinderen hun handen uitsteken bij vallen.

Naarmate kinderen actiever worden en meer rennen, springen en klimmen, verschuift het patroon. Knieën en ellebogen worden de meest voorkomende locaties voor schaafwonden. Deze gewrichten steken uit en raken bij vallen vaak als eerste de grond. Op speelplaatsen, tijdens gym op school, bij buitenspelen op straat of in het park, lopen kinderen herhaaldelijk schaafwonden op deze plekken op. Sommige kinderen hebben bijna permanent korstjes op hun knieën door het ene wondje na het andere.

De onderarmen en vooral de handpalmen zijn ook veelvoorkomende locaties. Kinderen steken hun handen uit om hun val te breken, waardoor hun handpalmen over ruw oppervlak schaven. Bij het klimmen kunnen ze hun onderarmen schrammen aan ruwe oppervlakken.

De kin verdient speciale aandacht als locatie. Bij een val voorover, vooral van enige hoogte, raakt de kin vaak hard de grond. Door de prominente positie van de kin en het bot direct onder de huid, ontstaan hier relatief vaak diepe snijwonden die hechtingen nodig hebben. Kinwonden bloeden ook vaak flink door de goede doorbloeding van het gezicht. Bovendien zijn wonden in het gezicht cosmetisch gevoeliger, waardoor zorgvuldige behandeling extra belangrijk is.

Voeten en tenen lopen buitenshuis risico op snijwonden, vooral in de zomer wanneer kinderen blootsvoets of op sandalen lopen. Gebroken glas, scherpe steentjes of andere voorwerpen op de grond kunnen verwondingen veroorzaken. Ook in zwembaden en op het strand komen voetwofen voor.

Bij bijtwonden van dieren zijn handen en armen de meest voorkomende locaties. Kinderen steken hun hand uit naar het dier, proberen het te aaien of pakken het op, waardoor deze lichaamsdelen het eerste contact maken. Hondenbeten kunnen ook het gezicht treffen, vooral bij jonge kinderen die dichter bij de kop van het dier zijn. Menselijke bijtwonden van andere peuters zitten vaak in de bovenarm, schouder of soms het gezicht.

De behandeling van wonden bij kinderen heeft verschillende doelen: pijn verminderen, infecties voorkomen, genezing bevorderen en littekenvorming beperken. De aanpak hangt af van het type en de ernst van de wond.

De eerste stap bij elke wond is het kalmeren van je kind. Een bang of gestrest kind werkt niet mee met verzorging en ervaart meer pijn. Stel je kind gerust met een rustige stem, leg uit wat je gaat doen, en bied troost. Voor jonge kinderen kan een knuffel, favoriete speeltje of afleiding met een filmpje helpen. Oudere kinderen kun je betrekken bij de verzorging door te laten kijken en mee te helpen waar mogelijk.

Pijnbestrijding is belangrijk en kan al vroeg gegeven worden. Een dosis pijnstiller op basis van paracetamol, aangepast aan het gewicht van je kind, helpt om het ongemak te verminderen. Dit geef je bij voorkeur voordat je begint met schoonmaken, zodat de medicatie tijd heeft om te werken. Bij hevige pijn kan ook een middel met ibuprofen gebruikt worden, mits daar geen medische bezwaren tegen zijn.

Schoonmaken van de wond is cruciaal om infecties te voorkomen. Thuis kun je dit het beste doen met schoon leidingwater of fysiologisch zout. Laat lauw water over de wond stromen om vuil, zand en bacteriën weg te spoelen. Bij schaafwonden met veel ingebakken vuil kun je voorzichtig met een schone doek of gaasje over de wond deppen. Dit kan pijn doen, dus doe dit rustig en leg uit aan je kind waarom het nodig is. Gebruik geen alcohol, jodium of andere agressieve ontsmettingsmiddelen op de wond zelf, omdat deze extra pijn veroorzaken en het genezingsproces kunnen verstoren. Schoonmaken met water volstaat in de meeste gevallen prima.

Na reiniging droog je de wond voorzichtig door te deppen met een schone doek of steriel gaas. Wrijven doet pijn en kan de wond beschadigen.Breng eerst een product aan dat de wond vochtig houdt. Bedek de wond vervolgens met een pleister of steriel verband. Dit beschermt tegen vuil en bacteriën, houdt de wond vochtig, wat genezing bevordert, en voorkomt dat kleding aan de wond blijft plakken. Controleer het verband dagelijks en vervang het wanneer het vies of nat is geworden.

Bij bloedende wonden leg je een schoon kompres of doek op de wond en druk je hier stevig op. Houd de druk er minimaal 5 tot 10 minuten constant op zonder te kijken of het al gestopt is. Als het bloeden niet stopt na 10 minuten constante druk, of als het bloed door het kompres heen blijft komen, ga dan naar de dokter. De wond heeft waarschijnlijk hechtingen nodig.

Wanneer een snijwond diep is, gapende wondranden heeft, langer is dan ongeveer 1 centimeter diep, in het gezicht zit, of na 10 minuten nog bloedt, moet je naar de dokter. Verse wonden kunnen het beste binnen 6 tot maximaal 12 uur worden gesloten voor optimaal resultaat. De arts bepaalt of hechtingen nodig zijn of dat andere sluitingsmethoden zoals weefsellijm of wondsluitingsstrips volstaan. Bij kleinere, niet te diepe wonden met gladde randen kan de arts deze vaak pijnloos dichtmaken met speciale lijm of strips.

Voor diepere wonden die gehecht moeten worden, geeft de arts eerst een lokale verdoving via een injectie. Dit prikt even, maar daarna voelt je kind de hechtingen zelf niet meer. De arts hecht de wond met draadjes die de wondranden netjes tegen elkaar houden. Deze hechtingen moeten na ongeveer 5 tot 10 dagen verwijderd worden, afhankelijk van de locatie. Wonden in het gezicht genezen sneller en hechtingen komen daar eerder uit, na ongeveer 5 dagen. Hechtingen op romp, armen of benen blijven langer zitten.

Bijtwonden krijgen een speciale behandeling. Een arts hecht bijtwonden vrijwel nooit, omdat dit het risico op een diepe infectie verhoogt. In plaats daarvan wordt de wond grondig gereinigd en blijft deze open om te kunnen draineren. Vaak schrijft de arts preventief een kuur met antibiotica voor om te voorkomen dat de gevaarlijke bacteriën uit de mond van de bijter een infectie veroorzaken. Dit is vooral belangrijk bij kattenbeten, die vaak diepe punctiewonden maken waar bacteriën makkelijk in kunnen blijven zitten.

De tetanusbescherming moet altijd gecontroleerd worden. Kinderen die gevaccineerd zijn volgens het Nederlandse rijksvaccinatieprogramma zijn beschermd tegen tetanus. De tetanusprik zit in het standaard vaccinatieschema en wordt gegeven op 2, 3, 4 en 11 maanden, en daarna op 4 en 9 jaar. Wanneer je kind volgens dit schema is ingeënt, is geen extra tetanusprik nodig bij een wond.

Bij het verzorgen van wonden bij kinderen zijn er enkele veelvoorkomende misvattingen en praktijken die niet effectief of zelfs schadelijk kunnen zijn.

Het gebruik van alcohol, jodium of waterstofperoxide direct op de wond lijkt logisch om bacteriën te doden, maar deze middelen doen meer kwaad dan goed. Ze veroorzaken extra pijn, beschadigen gezond weefsel rond de wond en vertragen daarmee de genezing. Gewoon schoon leidingwater of fysiologisch zout is voldoende en vriendelijker voor het kwetsbare wondweefsel.

Het idee dat een wond moet 'ademen' en daarom niet bedekt moet worden, is achterhaald. Moderne wondgenezing laat zien dat wonden beter genezen in een vochtige omgeving, beschermd tegen vuil en bacteriën. Een open wond droogt uit, vormt sneller korsten die scheuren en pijnlijk zijn, en heeft meer kans op infectie. Bedek wonden altijd met een pleister of verband, zeker bij actieve kinderen.

Zalf, crème of poeder aanbrengen op verse, open wonden helpt niet bij de eerste verzorging. Hoewel bepaalde wondcrèmes later in het genezingsproces nuttig kunnen zijn, horen ze niet in verse wonden tenzij het om een beperkte schaafwonde gaat. Ze kunnen zelfs de beoordeling door de arts bemoeilijken wanneer hechtingen nodig zijn. Houd de wond schoon en bedek deze, meer is in eerste instantie niet nodig.

Het blazen op een wond om de pijn te verlichten lijkt intuïtief en veel ouders doen dit automatisch, maar het brengt bacteriën uit je mond in de wond. Dit verhoogt het infectierisico. Ook kussen van de wond of het likken van je eigen vinger om vervolgens de wond aan te raken, zijn niet hygiënisch.

Bij bloedende wonden is het een misvatting dat je er steeds op moet blijven kijken om te zien of het al gestopt is. Elke keer dat je het kompres van de wond haalt, start het stollingsproces opnieuw. Oefen constante druk uit gedurende minstens 5 tot 10 minuten zonder te kijken. Pas daarna check je voorzichtig of het bloeden gestopt is.

Het uitstellen van een doktersbezoek voor een diepe snijwonde in de hoop dat het wel goed komt, is geen goed idee. Wonden kunnen het beste binnen 6 tot 12 uur na ontstaan worden gesloten. Daarna neemt de kans op infectie toe en wordt sluiten moeilijker. Ook kunnen wonden die te laat worden gehecht, lelijker genezen met meer littekenvorming.

Bijtwonden die er oppervlakkig uitzien negeren is riskant. Vooral kattenbeten zijn dieper dan ze lijken en infecteren zeer vaak. Alle bijtwonden verdienen medische evaluatie, ook wanneer ze klein lijken. De bacteriën in monden van dieren en mensen zijn gevaarlijk en kunnen ernstige infecties veroorzaken.

Wanneer heeft een wond hechtingen nodig?

Hechtingen zijn nodig bij wonden die diep zijn, gapende wondranden hebben waar je tussen kunt kijken, langer zijn dan ongeveer 1 centimeter en diep, of die zich bevinden in het gezicht waar cosmetisch resultaat belangrijk is. Ook wonden die na 10 minuten druk blijven bloeden, hebben vaak hechtingen nodig. Bij twijfel kun je het beste even contact opnemen met de huisarts of huisartsenpost. Verse wonden kunnen het beste binnen 6 tot 12 uur worden gehecht.

Kan ik de wond zelf lijmen met superlijm? 

Nee, gebruik nooit gewone lijm uit de winkel op wonden. Huishoudelijke superlijm is niet gemaakt voor medisch gebruik en kan giftige stoffen bevatten die schadelijk zijn voor wondweefsel. Artsen gebruiken speciaal ontwikkelde, medische weefsellijm die veilig is voor gebruik op de huid en wonden. Ga naar de dokter voor professionele wondbehandeling.

Hoe voorkom ik littekens?

 Littekens kun je niet helemaal voorkomen, maar je kunt wel maatregelen nemen om ze te minimaliseren. Zorg voor goede wondverzorging vanaf het begin door de wond schoon te houden en bedekt. Laat korstjes niet te vroeg wegtrekken maar laat ze vanzelf loslaten. Bescherm het genezen gebied tegen de zon met zonnecrème gedurende minstens zes maanden tot een jaar, omdat nieuw huidweefsel gevoelig is voor pigmentatie. Masseer het litteken na volledige genezing dagelijks met een vette crème. Bij diepe wonden in het gezicht kan tijdige behandeling door hechtingen het cosmetische resultaat aanzienlijk verbeteren.

Is het erg als er vuil in de wond blijft zitten? 

Vuil, zand of aarde in een wond verhoogt het risico op infectie en kan ook permanente tatoeage-achtige verkleuring veroorzaken wanneer het ingroeit. Het is daarom belangrijk om de wond grondig schoon te maken. Spoelen met veel water helpt meestal om het meeste vuil te verwijderen. Bij hardnekkig vuil dat er niet uitkomt, kun je voorzichtig met een schone doek of zachte ongebruikte tandenborstel over de wond vegen. Als je het niet volledig schoon krijgt, laat de arts dit dan doen. Soms is verdoving nodig om de wond goed te kunnen schrobben zonder dat het te veel pijn doet.

Moet ik antibiotica gebruiken bij wonden?

Bij normale, schone schaafwonden en snijwonden zijn antibiotica niet nodig. Het lichaam van je kind kan deze wonden zelf genezen zonder medicatie, mits de wond goed wordt schoongemaakt en verzorgd. Antibiotica zijn wel aangewezen bij bijtwonden vanwege het hoge risico op infectie, bij wonden die duidelijk tekenen van infectie vertonen zoals toenemende roodheid, zwelling, warmte, etter of koorts, bij wonden die zijn besmet met aarde in situaties waar tetanus een risico is, of bij kinderen met een verzwakt immuunsysteem. De arts bepaalt of antibiotica nodig zijn.

Wanneer moet ik terugkomen bij de dokter na een wondbehandeling? 

Kom terug naar de dokter bij tekenen van infectie zoals toenemende roodheid die zich verspreidt vanaf de wond, zwelling die erger wordt in plaats van afneemt, meer pijn die niet reageert op pijnstillers, etter of een naar ruikende afscheiding uit de wond, koorts boven 38 graden, of rode strepen die vanaf de wond richting het hart lopen. Ook bij hechtingen die losraken, wonden die opengaan, of wanneer de wond na 2 weken niet duidelijk aan het genezen is, is een controlebezoek nodig. Vergeet niet om hechtingen op tijd te laten verwijderen, meestal na 5 tot 10 dagen.

‍

1. Gezondheid en Wetenschap, Wonden en schaafwonden bij kinderen
2. Thuisarts.nl, Bijtwond
3. Thuisarts.nl, Schaafwond
4. Thuisarts.nl, Snij- of scheurwond
5. EBPnet (Evidence-Based Practice Network)