Wondroos (erysipelas): symptomen, oorzaken en behandeling

Wondroos, medisch ook wel erysipelas genoemd, is een bacteriële infectie van de huid en het onderhuidse weefsel. De naam klinkt misschien dramatisch, maar verwijst simpelweg naar het karakteristieke rode, ontstoken uiterlijk van de aangetaste huid. Het is een aandoening die je serieus moet nemen, maar die met de juiste zorg goed te behandelen is.

Erysipelas wordt veroorzaakt door een specifieke bacterie, de streptokok. Ook staphylococcen kunnen een vorm van wondroos veroorzaken, die vaak iets milder verloopt. In sommige landen wordt hiervoor de aparte term cellulitis gebruikt. Het wordt pas gevaarlijk wanneer de staphylococ (of streptokok) toegang krijgt tot dieper gelegen weefsel via een beschadiging in de huid. Dit kan een klein wondje zijn dat je nauwelijks hebt opgemerkt, een schram, een krab van een huisdier, een insectenbeet, of zelfs een bestaande huidaandoening zoals een beenzweer of een schimmelinfectie tussen de tenen.

Eenmaal binnengedrongen via zo'n ingangspoort, begint de bacterie zich te vermenigvuldigen en zich te verspreiden door de huid en het onderhuidse weefsel. In tegenstelling tot sommige andere huidinfecties die gelokaliseerd blijven, heeft wondroos de neiging zich vrij snel uit te breiden over een groter huidoppervlak. Dit komt doordat de bacterie enzymen produceert die het gemakkelijk maken om zich door het weefsel te verplaatsen.

Je lichaam reageert op deze invasie met een krachtige ontstekingsreactie. Deze ontstekingsreactie zorgt voor de typische kenmerken van wondroos zoals roodheid, zwelling, warmte en pijn. Maar de reactie van je lichaam gaat verder dan lokale verschijnselen. Vaak  voel je je algemeen ziek met koorts, rillingen en spierpijn, alsof je griep hebt.

Wondroos komt voor bij alle leeftijden, maar iets vaker bij oudere mensen. Dit hangt samen met het feit dat de huid bij ouderen kwetsbaarder is, de doorbloeding minder optimaal kan zijn, en omdat onderliggende aandoeningen zoals diabetesvaker voorkomen naarmate je ouder wordt. Ook mensen met een verzwakt immuunsystem zijn gevoeliger voor wondroos, omdat hun lichaam minder goed in staat is om bacteriën te bestrijden.

Hoewel wondroos een bacteriële infectie is, is het niet besmettelijk van mens tot mens in de zin dat je het niet zomaar oploopt door iemand met wondroos aan te raken. De bacterie die het veroorzaakt leeft normaal gesproken al op je eigen huid. Het probleem ontstaat wanneer er een breuk in je huidbarrière is die de bacterie toegang geeft tot dieper weefsel.

Het begrijpen van hoe wondroos ontstaat, helpt om het te voorkomen en tijdig te herkennen. De ontwikkeling van wondroos volgt een specifiek patroon waarbij verschillende factoren een rol spelen.

De ingangspoort is het beginpunt van elke wondroosinfectie. Dit is de plek waar de streptokok bacterie de huid binnendringt. Soms is deze ingangspoort duidelijk zichtbaar als een vers wondje, maar vaak is het een heel klein en onopvallend scheurtje in de huid dat je zelf nauwelijks hebt opgemerkt. Schrammen en kleine wondjes door vallen, stoten of schaafwonden zijn veelvoorkomende ingangsporten. Een krab van een kat of hond, hoe klein ook, kan voldoende zijn. Insectenbeten, vooral wanneer je erop krabt, creëren openingen in de huid.

Bij mensen met bepaalde huidaandoeningen is het risico op wondroos verhoogd. Een beenzweer, ook wel ulcus genoemd, is een open wond die vaak voorkomt bij mensen met doorbloedingsproblemen of diabetes (suikerziekte). Deze chronische wond vormt een permanente ingangspoort voor bacteriën. Schimmelinfecties tussen de tenen, tinea pedis of atletenvoet genoemd, veroorzaken kleine scheurtjes in de huid die een ideale toegang bieden voor streptokokken. Ook eczeem of andere huidaandoeningen die de huidbarrière beschadigen, verhogen het risico. Zelfs hele kleine scheurtjes in droge huid kunnen voldoende zijn als ingangspoort. 

Bepaalde onderliggende aandoeningen maken je vatbaarder voor wondroos. Diabetes mellitus (suikerziekte) is een belangrijke risicofactor. Bij diabetes is de weerstand tegen infecties verminderd, de wondgenezing vertraagd, en de doorbloeding vaak suboptimaal. Dit maakt het voor bacteriën gemakkelijker om zich te vestigen en te vermenigvuldigen. Doorbloedingsproblemen in de benen, vaak voorkomend bij ouderen of rokers, zorgen ervoor dat het immuunsysteem minder goed kan reageren op bacteriën in de aangetaste gebieden. Een verzwakt immuunsysteem door medicatie, chemotherapie, of aandoeningen zoals HIV maken je ook gevoeliger.

Lymfoedeem, een ophoping van vocht in het been door een verstoring van de lymfevaten, is een sterke risicofactor voor wondroos. Dit kan ontstaan na kankerbehandelingen waarbij lymfeklieren zijn verwijderd, na bestraling, of soms zonder duidelijke oorzaak. Ook na een eerdere wondroos kan er na herstel als complicatie lymfoedeem optreden, wat de kans op een nieuwe infectie in de toekomst verhoogt. De vochtophoping in het been creëert een omgeving waarin bacteriën zich goed kunnen vermeerderen, en het vermindert de afweer van het lichaam ter plekke.

Overgewicht verhoogt eveneens het risico, mogelijk door de verhoogde druk op de benen en voeten, wat de doorbloeding kan beïnvloeden. Ook ontstaan bij overgewicht gemakkelijker huidplooien waar vocht zich kan ophopen en schimmelinfecties en wondes kunnen ontstaan.

Interessant is dat wondroos vaak terugkeert op dezelfde plek bij mensen die het al eens hebben gehad. Elke nieuwe episode beschadigt de lymfevaten een beetje meer, wat vochtophoping en een verhoogd risico op een volgende infectie met zich meebrengt. Bij mensen die drie of meer episodes per jaar krijgen, spreken we van recidiverend wondroos, en is langdurige preventieve behandeling vaak noodzakelijk.

Wondroos heeft vrij karakteristieke verschijnselen die helpen bij snelle herkenning. De symptomen ontwikkelen zich meestal snel, vaak binnen enkele uren tot een dag.

De meest opvallende uiting is een rode vlek op de huid die snel groter wordt. Deze roodheid is fel en heeft een scherp begrensde rand. Als je met je vinger over de overgang tussen de rode en normale huid strijkt, voel je een licht verhoogde rand. Dit komt doordat het aangetaste gebied gezwollen is door de ontsteking. De roodheid is warm bij aanraking, soms zelfs merkbaar warmer dan de omliggende huid. Dit komt door de verhoogde doorbloeding als reactie op de ontsteking.

De aangetaste plek is pijnlijk, vooral bij aanraking of druk. Deze pijn kan behoorlijk intens zijn en heeft vaak een kloppend, branderig karakter. Bij wondroos op het been wordt lopen pijnlijk en moeilijk. Het aangedane been voelt stijf en gespannen aan door de zwelling.

Na één tot twee dagen kunnen blaren ontstaan op de rode plek. Deze blaren zijn gevuld met helder vocht en kunnen variëren in grootte van klein tot vrij groot. Soms gaan ze spontaan open, waarbij het vocht eruit loopt. Het ontstaan van blaren is een teken dat de infectie de oppervlakkige huidlagen aantast. Deze blaren genezen meestal zonder littekens na behandeling, hoewel de huid op die plek tijdelijk donkerder of lichter kan verkleuren.

De lymfeklieren in de buurt van de wondroos zwellen op en worden pijnlijk. Bij wondroos op het been zijn dit de liesklieren, bij wondroos op de arm zijn het de klieren in de oksel. Deze gezwollen klieren zijn soms duidelijk voelbaar als pijnlijke bobbels onder de huid. In sommige gevallen zie je een rode streep lopen van de wondroos naar de gezwollen klieren. Deze streep, lymfangitis genoemd, toont de ontstoken lymfevaten en is een teken dat de infectie zich verspreidt via het lymfesysteem.

Naast deze lokale verschijnselen voel je je al snel algemeen ziek. Koorts is zeer gebruikelijk bij wondroos en kan behoorlijk hoog oplopen, soms tot 39 of 40 graden. Je hebt rillingen, vooral wanneer de koorts stijgt. Spierpijn door het hele lichaam, vergelijkbaar met griep, komt geregeldvoor. Ook hoofdpijn, een algemeen gevoel van zwakte en uitputting, en soms misselijkheid of braakneigingen kunnen optreden. Deze algemene ziekteverschijnselen beginnen vaak al voordat de huidveranderingen volledig zichtbaar zijn, wat betekent dat je je ziek voelt terwijl de rode plek net begint te ontstaan.

De combinatie van lokale huidveranderingen en algemene ziekteverschijnselen maakt wondroos tot een aandoening waar je je echt ziek van voelt. Het is niet zomaar een huidprobleem, maar een systeeminfectie die je hele lichaam aantast.

Wondroos heeft een duidelijke voorkeurslocatie, hoewel het in principe overal op het lichaam kan ontstaan waar een ingangspoort aanwezig is.

Verreweg de meeste gevallen van wondroos, ongeveer 80 tot 90 procent, komen voor op de benen. Dit heeft verschillende redenen. Ten eerste zijn de benen het meest vatbaar voor kleine verwondingen zoals schrammen, stoten en insectenbeten. We lopen, we stoten onze schenen, we scheren onze benen, allemaal situaties die kleine wondjes kunnen veroorzaken. Ten tweede komen voetschimmels vooral voor tussen de tenen, wat een toegangspoort creëert voor bacteriën die vervolgens via de lymfevaten omhoog kunnen trekken naar het onderbeen. Ten derde zijn doorbloedingsproblemen en lymfoedeem het vaakst aanwezig in de benen, wat de kans op wondroos vergroot.

Binnen het been is het onderbeen de meest voorkomende locatie. De wondroos begint vaak aan de voet of enkel en breidt zich van daaruit uit over het onderbeen. De typische presentatie is een rode, warme en pijnlijke zwelling die begint bij de enkel en zich geleidelijk uitbreidt over het scheenbeen richting de knie. Soms is het hele onderbeen betrokken, van enkel tot knie.

De bovenbenen kunnen ook aangetast worden, maar dit komt minder vaak voor. Wanneer het bovenbeen betrokken is, gaat het meestal om uitbreiding van een wondroos die op het onderbeen is begonnen en verder omhoog is gekropen.

Hoewel veel zeldzamer, kan wondroos ook op andere lichaamsdelen voorkomen. Het gezicht is de tweede meest voorkomende locatie, goed voor ongeveer 5 tot 10 procent van de gevallen. Wondroos in het gezicht begint vaak bij de neus of in de omgeving van de ogen en kan zich uitbreiden over de wangen. Dit type wondroos kan bijzonder zorgwekkend zijn omdat de zwelling rond de ogen het zicht kan beïnvloeden en omdat de nabijheid van de hersenen betekent dat complicaties ernstiger kunnen zijn. Gelukkig komt dit type minder vaak voor.

De armen kunnen ook getroffen worden, vooral bij mensen die lymfoedeem in de arm hebben na borstkankerbehandeling waarbij lymfeklieren uit de oksel zijn verwijderd. Deze groep is zeer gevoelig voor wondroos in de aangedane arm, en het komt bij hen geregeld voor.

Zeer zelden kan wondroos voorkomen op de romp, handen of voeten. Bij mensen met een sterk verminderde weerstand kan wondroos zelfs op meerdere plekken tegelijk ontstaan, hoewel dit uitzonderlijk is.

Interessant is dat wondroos vaak terugkomt op exact dezelfde plek als een eerdere episode. Dit komt doordat elke infectie blijvende schade aanricht aan de lymfevaten en huid, waardoor die plek kwetsbaarder wordt voor volgende infecties.

Wondroos is een ernstige bacteriële infectie die altijd behandeling door een arts vereist. Gelukkig reageert de aandoening meestal goed op de juiste medicatie, maar snelheid is belangrijk.

De hoeksteen van de behandeling is antibioticadie specifiek gericht is tegen de streptokok bacterie. Je arts zal onmiddellijk starten met een kuur, meestal voor tien tot veertien dagen. Deze medicijnen worden in hoge dosis gegeven om de bacteriën effectief te bestrijden. De voorkeur gaat uit naar medicijnen uit de penicillinegroep omdat streptokokken hier zeer gevoelig voor zijn. Ben je allergisch voor penicilline? Dan zijn er uitstekende alternatieven beschikbaar, zoals clindamycine of macrolide medicijnen.

Het is cruciaal dat je de volledige kuur afmaakt, ook als je je al na een paar dagen veel beter voelt. De symptomen verbeteren meestal snel na het starten van de behandeling, vaak al binnen 24 tot 48 uur. De koorts zakt, je voelt je minder ziek, en de rode vlek stopt met uitbreiden. Maar dit betekent niet dat alle bacteriën verdwenen zijn. Te vroeg stoppen van de medicatie kan leiden tot terugkeer van de infectie en mogelijk ook tot resistentie van de bacteriën.

Naast de medicatie tegen bacteriën schrijft je arts ook pijnstillers voor. Medicijnen met paracetamol helpen zowel tegen de pijn als tegen de koorts. Deze kun je regelmatig innemen volgens de instructies, Rust is een belangrijk onderdeel van de behandeling. Het wordt sterk aangeraden om niet te veel rond te lopen of lang te staan, vooral in de eerste dagen van de behandeling. Probeer je been zoveel mogelijk hoog te leggen, idealiter boven het niveau van je hart. Dit vermindert de zwelling en verlicht de pijn. Leg je been op een stapel kussens of op de armleuning van de bank. Als je toch moet lopen, bijvoorbeeld naar het toilet, doe dit dan rustig en langzaam.

Een steunkous of elastisch verband kan helpen om de zwelling te verminderen, maar dit wordt meestal pas aangebracht nadat de acute fase voorbij is. In het begin is de pijn vaak te hevig om een strak verband te verdragen.

Bij de meeste mensen is behandeling thuis voldoende en verbetert de situatie snel. Echter, als er ondanks de behandeling geen verbetering optreedt na 48 tot 72 uur, of als je heel erg ziek bent met hoge koorts en veel pijn, is ziekenhuisopname noodzakelijk. In het ziekenhuis krijg je antibiotica via een infuus toegediend, wat sneller en effectiever werkt bij ernstige infecties. Ook kunnen artsen je daar nauwlettend in de gaten houden en eventuele complicaties snel behandelen.

Nadat de wondroos is genezen, vervelt de huid vaak op de plek waar de rode vlek zat. Dit is een normaal onderdeel van het genezingsproces en verdwijnt vanzelf. De huid kan ook tijdelijk een afwijkende kleur hebben, donkerder of juist lichter dan de omringende huid, maar dit herstelt zich meestal binnen enkele maanden.

Een belangrijk onderdeel van de behandeling is ook het zoeken naar en behandelen van de ingangspoort. Je arts zal zorgvuldig onderzoek doen naar kleine wondjes, schimmelinfecties tussen de tenen, of andere huidproblemen die als toegangspoort hebben gediend. Schimmelinfecties worden behandeld met speciale crèmes. Beenzweren worden professioneel verzorgd. Ook onderliggend lymfoedeem of doorbloedingsproblemen worden aangepakt.

Bij mensen die drie of meer episodes van wondroos krijgen per jaar, is langdurige preventieve behandeling noodzakelijk. Je krijgt dan een maandelijkse injectie met penicilline (of alternatief bij allergie) gedurende minimaal een halfjaar. Deze preventieve behandeling vermindert het aantal terugkerende infecties aanzienlijk en beschermt de lymfevaten tegen verdere schade.

Wondroos is een serieuze bacteriële infectie die professionele medische behandeling vereist. Er zijn enkele misvattingen en ineffectieve benaderingen die het belangrijk zijn om te bespreken.

Het idee dat wondroos vanzelf overgaat zonder behandeling is gevaarlijk. In tegenstelling tot sommige milde huidinfecties die soms spontaan kunnen genezen, is wondroos een agressieve infectie die actieve behandeling nodig heeft. Zonder antibiotica kan de infectie zich uitbreiden, dieper in het weefsel doordringen, en zelfs levensbedreigende complicaties veroorzaken zoals bloedvergiftiging. Natuurlijk genezen is bij wondroos niet aan de orde.

Zelfmedicatie met oude medicijnen die je nog in huis hebt liggen, is niet verstandig. Deze medicijnen kunnen verkeerd zijn voor de bacterie die wondroos veroorzaakt, ze kunnen te laag gedoseerd zijn, of ze kunnen hun werkzaamheid verloren hebben. Ook al lijken de symptomen op een eerdere infectie, toch moet een arts bepalen welke behandeling nu het beste is. Daarnaast kunnen oude medicijnen bijwerkingen veroorzaken of interacties aangaan met andere medicatie die je momenteel gebruikt.

Het gebruik van zalven, crèmes of natuurlijke middeltjes op de rode plek helpt niet tegen wondroos. Wondroos is geen oppervlakkige huidinfectie, maar een diepe infectie van de huid en het onderhuidse weefsel. Crèmes dringen niet diep genoeg door om de bacteriën te bereiken. Je hebt medicatie nodig die via je bloedbaan wordt verspreid en zo alle aangetaste weefsels bereikt. Zalven kunnen hooguit secundaire irritatie veroorzaken of een allergische reactie uitlokken bovenop de bestaande ontsteking.

Het negeren van de eerste symptomen in de hoop dat het wel mee zal vallen, kost kostbare tijd. Hoe eerder wondroos wordt behandeld, hoe beter het reageert op medicatie en hoe kleiner de kans op complicaties. Wachten tot de symptomen erger worden of tot de rode vlek veel groter is geworden, maakt de behandeling moeilijker en verhoogt de kans dat je in het ziekenhuis moet worden opgenomen.

Blijven sporten of zwaar fysiek werk doen tijdens de acute fase van wondroos verergert de situatie. Fysieke inspanning verhoogt de doorbloeding en kan de verspreiding van de bacteriën versnellen. Ook zorgt beweging voor meer pijn en zwelling. Rust is essentieel in de beginfase van de behandeling.

Het idee dat je door het afkoelen van de rode plek met ijs of koude kompressen de ontsteking kunt verminderen, werkt niet bij wondroos. Kou kan zelfs de doorbloeding verminderen, wat juist niet wenselijk is omdat je lichaam goede doorbloeding nodig heeft om de medicijnen naar het aangetaste gebied te transporteren en om de infectie te bestrijden.

Hoe kan ik wondroos voorkomen? 

Preventie begint met goede zorg voor je huid en het vermijden van ingangsporten voor bacteriën. Behandel alle wondjes, hoe klein ook, door ze goed schoon te maken met water en ze eventueel te ontsmetten. Houd voetschimmels onder controle door je voeten preventiefgoed af te drogen, vooral tussen de tenen. Breng bij voetschimmel een schimmeldodende crème aan 2x daags 2-4 weken. Bij beenzweren is professionele verzorging belangrijk. Als je lymfoedeem hebt, draag dan een steunkous zoals je arts heeft voorgeschreven. Bij mensen met terugkerende wondroos kan langdurige preventieve medicatie noodzakelijk zijn.

Is wondroos besmettelijk? 

Nee, wondroos is niet besmettelijk van mens tot mens in de gebruikelijke zin van het woord. Je kunt het niet oplopen door iemand met wondroos aan te raken of in dezelfde ruimte te zijn. De streptokok bacterie die wondroos veroorzaakt kan reeds op de huid (of in de keel) aanwezig zijn . De infectie ontstaat wanneer deze bacterie via een wondje toegang krijgt tot dieper weefsel bij iemand die vatbaar is. Wel is het verstandig om goede handhygiëne te betrachten, vooral als je voor iemand met wondroos zorgt en in contact komt met wondvocht.

Waarom komt wondroos vaak terug? 

Wondroos heeft helaas de neiging om terug te komen, vooral op dezelfde plek. Elke episode beschadigt de lymfevaten een beetje, wat leidt tot vochtophoping en een verminderde afweer ter plekke. Dit maakt diezelfde plek kwetsbaarder voor een volgende infectie. Ook blijven onderliggende risicofactoren zoals doorbloedingsproblemen, diabetes of lymfoedeem vaak bestaan. Bij mensen die drie of meer episodes per jaar krijgen, is langdurige (= halfjaar of langer) preventieve behandeling antibiotica  vaak zeer effectief om terugkeer te voorkomen.

Hoe snel werkt de behandeling? 

De meeste mensen merken verbetering binnen 24 tot 48 uur na het starten van de medicatie. De koorts zakt, je voelt je minder ziek, en de rode vlek stopt met uitbreiden. De volledige genezing duurt echter langer. Het duurt meestal één tot twee weken voordat de roodheid volledig is verdwenen en de zwelling is afgenomen. De huid kan nog weken daarna vervellen en een afwijkende kleur hebben. Het is belangrijk om de volledige antibioticakuuraf te maken, zelfs als je je al snel beter voelt, om te voorkomen dat de infectie terugkeert.

Kan wondroos gevaarlijk zijn? 

Ja, onbehandeld kan wondroos ernstige complicaties veroorzaken. De infectie kan zich uitbreiden naar diepere weefsels, pezen of zelfs botten. In ernstige gevallen kan de bacterie in de bloedbaan terechtkomen, wat leidt tot bloedvergiftiging (sepsis), een levensbedreigende situatie. Ook kan herhaalde wondroos permanente schade aanrichten aan de lymfevaten, wat chronisch lymfoedeem tot gevolg heeft. Gelukkig zijn deze complicaties zeldzaam wanneer wondroos tijdig en adequaat wordt behandeld. Dit onderstreept het belang van snelle medische hulp bij vermoeden van wondroos.

Wanneer moet ik naar het ziekenhuis? 

De meeste mensen kunnen thuis behandeld worden met medicatie en rust. Ziekenhuisopname is nodig wanneer je zeer hoog koorts hebt die niet reageert op medicatie, wanneer de pijn extreem hevig is, wanneer de rode vlek zich zeer snel uitbreidt ondanks behandeling, wanneer je algemeen heel erg ziek bent met braakneigingen en uitputting, of wanneer er geen verbetering is na twee tot drie dagen behandeling thuis. Ook mensen met diabetes, ernstige doorbloedingsproblemen of een sterk verminderd immuunsysteem worden vaak in het ziekenhuis behandeld omdat zij meer risico lopen op complicaties.