Bijtwonden: symptomen, oorzaken & behandeling

Bijtwonden zijn verwondingen die ontstaan wanneer de tanden van een dier of mens de huid doorboren of beschadigen. Deze verwondingen kunnen er heel verschillend uitzien, afhankelijk van het type dier, de kracht van de beet, en de locatie op het lichaam. Hoewel bijtwonden op het eerste gezicht soms onschuldig lijken, vormen ze een significant risico op complicaties.

Er zijn drie hoofdtypes van bijtwonden die elk hun eigen kenmerken en risico's hebben. Een schaafwonde ontstaat wanneer de tanden over de huid schrapen zonder diep door te dringen. Dit resulteert in een oppervlakkige beschadiging van de huid, vergelijkbaar met een schaafwonde door een val. Hoewel deze wonden meestal niet diep zijn, kunnen ze wel een groot oppervlak beslaan en pijnlijk zijn.

Een scheurwonde ontstaat wanneer de tanden de huid openrijten. Dit type wonde heeft vaak een onregelmatige rand en kan diep doorlopen tot in het onderliggende weefsel zoals vet, spieren of zelfs pezen. Scheurwonden komen vooral voor bij hondenbeten omdat honden krachtige kaken hebben en tijdens een aanval vaak hun kop schudden, wat de weefsels verscheurt.

Een steekwonde is het gevaarlijkste type en wordt veroorzaakt door een tand die diep de huid binnendringt. Bij het terugtrekken van de tand sluit de wonde zich aan de oppervlakte, waardoor alleen een klein gaatje zichtbaar blijft. Dit lijkt onschuldig maar is juist gevaarlijk omdat bacteriën diep in het weefsel worden geïnjecteerd waar ze geen zuurstof nodig hebben om te groeien. Kattenbeten veroorzaken vaak steekwonden omdat katten scherpe, puntige tanden hebben.

Het belangrijkste risico bij bijtwonden is infectie. De mond van dieren en mensen bevat talloze bacteriën die normaal gesproken geen probleem vormen, maar die een ernstige infectie kunnen veroorzaken als ze diep in een wonde terechtkomen. De kans op infectie varieert sterk per diersoort. Bij hondenbeten loopt vijf tot twintig procent van de wonden geïnfecteerd, bij kattenbeten dertig tot zestig procent, en bij mensenbeten ongeveer tien procent.

Naast infectie kunnen bijtwonden ook andere complicaties veroorzaken. Diepe beten kunnen pezen, zenuwen of bloedvaten beschadigen. Beten in het gezicht kunnen littekens achterlaten die cosmetisch storend zijn. In zeldzame gevallen kunnen ernstige ziektes zoals hondsdolheid of bloedoverdraagbare infecties overgedragen worden.

Bijtwonden ontstaan in verschillende situaties en de omstandigheden bepalen vaak de ernst van de verwonding. Bij huisdieren zoals honden en katten gebeuren de meeste beten in bekende omgevingen, thuis of bij kennissen. Vaak is er sprake van verkeerde interpretatie van signalen, waarbij het dier zich bedreigd voelt of pijn heeft.

Honden bijten meestal tijdens spelsituaties die uit de hand lopen, bij territoriumgedrag, of wanneer ze zich beschermen. Kinderen lopen extra risico omdat ze dieren vaak onbedoeld plagen of pijn doen, bijvoorbeeld door aan de staart te trekken of het dier tijdens het eten te storen. Ook kunnen kinderen de waarschuwingssignalen van een hond zoals grommen of stijf worden niet goed herkennen.

Katten bijten vaak defensief wanneer ze zich in het nauw gedreven voelen of tijdens het spelen wanneer hun jachtinstinct wordt geprikkeld. Kattenbeten zijn gevaarlijker dan hondenbeten ondanks hun kleinere omvang, omdat de scherpe, dunne tanden diep doordringen en bacteriën ver in het weefsel injecteren. De kleine wond sluit zich snel, waardoor bacteriën opgesloten raken in een zuurstofloze omgeving waar bepaalde gevaarlijke bacteriën goed gedijen.

Mensenbeten komen voor tijdens vechtpartijen, seksuele activiteiten, of bij kleine kinderen die nog niet goed kunnen inschatten hoeveel kracht gepast is. Ook bij mensen met dementie of psychiatrische aandoeningen kunnen beten voorkomen. Mensenbeten zijn bijzonder risicovol vanwege de diversiteit en aanpassing van bacteriën in de menselijke mond. 

De locatie van de beet beïnvloedt het risico aanzienlijk. Beten in de handen zijn extra gevaarlijk omdat de anatomie complex is met veel pezen, gewrichten en kleine compartimenten waar infecties zich gemakkelijk kunnen verspreiden. Ook is de bloedtoevoer in handen relatief beperkt, wat het afweersysteem bemoeilijkt. Beten in het gezicht hebben een beter doorbloeding en lopen minder snel infectie op, maar cosmetische gevolgen zijn hier belangrijker.

Beten in de buurt van kunstgewrichten of medische implantaten vormen een bijzonder risico omdat bacteriën zich kunnen hechten aan dit lichaamsvreemd materiaal en daar hardnekkige infecties kunnen veroorzaken. Ook mensen met een verminderde weerstand, bijvoorbeeld door diabetes, het ontbreken van een milt, of medicijnen die het immuunsysteem onderdrukken, lopen een verhoogd risico op ernstige infecties.

In het buitenland opgelopen bijtwonden brengen extra risico's met zich mee. In veel landen komt hondsdolheid voor, een dodelijke virusziekte die overgedragen wordt via het speeksel van besmette dieren. Ook kunnen dieren drager zijn van andere ziektes die in België of Nederland niet voorkomen. Bij mensenbeten in het buitenland kan er risico zijn op bloedoverdraagbare ziektes zoals hepatitis en HIV, afhankelijk van de regio.

De symptomen van bijtwonden variëren sterk afhankelijk van de ernst van de verwonding en of er complicaties optreden. Direct na de beet is de wonde meestal pijnlijk en kan er bloeding zijn. De hoeveelheid bloeding hangt af van welke bloedvaten geraakt zijn. Oppervlakkige schaafwonden bloeden weinig, terwijl diepe scheurwonden hevig kunnen bloeden.

Bij schaafwonden zie je vaak meerdere parallelle krassen of afschavingen waar de tanden over de huid zijn geschraapt. De huid is beschadigd en kan een beetje bloeden, maar de wonde is niet diep. Deze wonden zijn pijnlijk bij aanraking en kunnen branderig aanvoelen, vooral als ze worden gereinigd. Ze genezen meestal binnen een week zonder littekens achter te laten.

Scheurwonden hebben een onregelmatig patroon met gescheurde randen. Je kunt vaak de afdruk van individuele tanden zien. Het weefsel rond de wonde is vaak gekneusd en verkleurd door bloeduitstortingen. Als de wonde diep is, kun je soms onderliggende structuren zoals vet, spieren of pezen zien. Bij verwondingen aan de hand kunnen bewegingen beperkt of pijnlijk zijn als pezen beschadigd zijn.

Steekwonden zien er vaak onschuldig uit omdat ze alleen een klein gaatje of puntje op de huid laten zien. De oppervlakte van de wonde sluit zich snel, maar diep in het weefsel kan veel schade zijn aangericht. Deze wonden kunnen verrassend diep zijn en belangrijk weefsel hebben geraakt zonder dat je dit van buitenaf kunt zien.

Het belangrijkste waar je op moet letten is infectie, want dit is de meest voorkomende complicatie. Tekenen van infectie ontstaan meestal binnen twee tot vijf dagen na de beet, maar kunnen soms al na enkele uren beginnen, vooral bij kattenbeten. De eerste tekenen zijn toenemende roodheid rond de wonde die zich uitbreidt, zwelling, lokale warmte en toenemende pijn.

Als de infectie vordert, kan er pus of troebel vocht uit de wonde komen. De huid rond de wonde voelt strak en gespannen aan door de zwelling. Rode strepen die vanuit de wonde naar boven lopen, zijn een teken dat de infectie zich verspreidt via de lymfevaten, wat acuut medisch ingrijpen vereist. Ook koorts, algemene malaise, en gezwollen lymfeklieren in de buurt van de wonde wijzen op een ernstige infectie.

Bij bijtwonden in de handen moet je extra alert zijn op peesletsels. Tekenen hiervan zijn dat bepaalde bewegingen van de vingers niet meer mogelijk zijn. Als je bijvoorbeeld je vinger niet meer kunt buigen of strekken, kan een pees doorgesneden zijn. Ook gevoelloosheid in een vinger kan wijzen op zenuwbeschadiging. Deze letsels vereisen directe medische aandacht en soms chirurgische reparatie.

Erg gekneusd weefsel kan afsterven door beschadiging van de bloedtoevoer. Dit herken je aan een zwarte of donkergrijze verkleuring van het weefsel. Dood weefsel moet chirurgisch verwijderd worden omdat het infecties bevordert en genezing verhindert. Ook kan het een bron van toxines zijn die het hele lichaam beïnvloeden.

Bijtwonden kunnen overal op het lichaam voorkomen, maar bepaalde locaties worden vaker getroffen dan andere, afhankelijk van de situatie en de leeftijd van het slachtoffer. Het patroon van bijtwonden geeft vaak informatie over hoe het incident plaatsvond en welke risico's er zijn voor complicaties.

Bij kinderen komen bijtwonden vooral voor in het gezicht, hoofd en nek. Dit komt doordat kinderen kleiner zijn en hun gezicht vaak op dezelfde hoogte is als de kop van een hond. Kinderen worden vaker in het gezicht gebeten tijdens spelen of wanneer ze zich over een hond heen buigen. Deze locatie is zorgwekkend omdat bijtwonden in het gezicht emotioneel traumatisch zijn en littekens kunnen achterlaten die het uiterlijk beïnvloeden.

Bij volwassenen zijn de handen en armen de meest voorkomende locaties. Dit komt doordat volwassenen hun handen instinctief gebruiken om een bijtend dier af te weren of om een vechtend dier te scheiden. Ook ontstaan beten aan handen tijdens verzorging van dieren, bijvoorbeeld bij het geven van medicijnen of het reinigen van wonden waarbij het dier van pijn bijt.

De handen vormen een risicolocatie omdat de anatomie complex is. Er lopen veel pezen door kleine compartimenten en er zijn veel gewrichtjes. Infecties in de hand kunnen zich snel verspreiden door deze compartimenten en leiden tot ernstige complicaties. Ook is de huid op de handrug dun, waardoor tanden gemakkelijk door alle lagen heen kunnen dringen tot op pezen en botten.

Armen en benen worden ook regelmatig gebeten, vooral tijdens vechtpartijen met dieren of tussen mensen. Beten op deze locaties zijn vaak minder problematisch dan op handen of gezicht omdat er meer zacht weefsel is dat infecties kan verdragen zonder dat vitale structuren direct beschadigd worden. Wel kunnen diepe beten spieren, bloedvaten en zenuwen beschadigen.

De romp wordt minder vaak gebeten maar als dit gebeurt, zijn het vaak ernstige aanvallen waarbij meerdere beten tegelijk toegebracht worden. Bij hondenaanvallen kan de romp gebeten worden tijdens het vastgrijpen of neerhalen van het slachtoffer. Deze beten kunnen diep zijn en veel spierweefsel beschadigen.

Bijtwonden in de buurt van de geslachtsorganen zijn zeldzaam maar komen voor, meestal bij seksuele activiteiten of bij zeer jonge kinderen. Deze locatie is gevoelig en infecties hier kunnen pijnlijk en moeilijk te behandelen zijn. Ook is er een psychologisch aspect dat maakt dat slachtoffers vaak schroom hebben om hulp te zoeken.

De nek is een gevaarlijke locatie omdat hier grote bloedvaten en vitale structuren lopen. Gelukkig zijn beten hier zeldzaam, maar als ze voorkomen kunnen ze levensbedreigend zijn door bloedverlies of beschadiging van de luchtpijp.

Bij mensen met kunstgewrichten zijn beten in de buurt van deze implantaten extra zorgwekkend. Bacteriën kunnen zich hechten aan het kunstmateriaal en daar infecties veroorzaken die zeer moeilijk te behandelen zijn en soms verwijdering van het implantaat vereisen.

De behandeling van bijtwonden moet zo snel mogelijk beginnen en bestaat uit verschillende stappen die elk belangrijk zijn om complicaties te voorkomen. Timing is cruciaal want hoe langer je wacht, hoe groter het risico op infecties en hoe beperkter de behandelopties worden.

Directe actie na een beet is essentieel. Houd de wonde onmiddellijk onder stromend water, bij voorkeur lauw kraanwater, gedurende vijf tot tien minuten. Dit spoelt bacteriën weg en is de belangrijkste maatregel om infecties te voorkomen, effectiever zelfs dan antibiotica. Je hoeft geen ontsmettingsmiddelen te gebruiken want water is voldoende en vaak minder pijnlijk en irriterend voor het weefsel.

Bij hondenbeten is het extra belangrijk om de wonde te wassen met zeep. Zeep remt de ontwikkeling van het rabiësvirus dat hondsdolheid veroorzaakt. Maak flink schuim en laat dit enkele minuten inwerken voordat je het afspoelt. Dit geeft extra bescherming naast vaccinatie als daar aanleiding toe is.

Na reiniging kun je de gekwetste zone het beste omhoog houden, boven het niveau van het hart. Dit vermindert zwelling door de zwaartekracht te gebruiken om vocht uit het gebied te laten wegvloeien. Ook helpt het om bloeding te stoppen. Bedek de wonde met een schoon, bij voorkeur steriel verband.

Controleer je tetanusvaccinatie. Als je laatste tetanusprik langer dan tien jaar geleden was, heb je een nieuwe booster nodig. Tetanus is een ernstige ziekte veroorzaakt door bacteriën die via wonden binnenkomen en die spierverlamming kunnen veroorzaken. Kinderen die volgens het rijksvaccinatieprogramma zijn ingeënt, zijn meestal nog beschermd.

Bij de arts wordt de wonde professioneel behandeld. Eerst wordt de wonde grondig uitgewassen met zoutoplossing of water onder druk om alle vuil en bacteriën te verwijderen. Loshangende flarden huid en dood weefsel worden onder lokale verdoving weggesneden omdat dit materiaal infecties bevordert en genezing verhindert.

Of de wonde gehecht wordt, hangt af van verschillende factoren. Recente wonden zonder tekenen van infectie kunnen soms gehecht worden, maar alleen als het type wonde en locatie dit toelaat. Beten in het gezicht worden vaker gehecht vanwege cosmetische redenen, terwijl bijtwonden aan de handen meestal open gelaten worden omdat het risico op infectie hier te groot is. Wonden ouder dan vierentwintig uur worden nooit gehecht omdat het infectierisico dan te hoog is.

Geïnfecteerde wonden en steekwonden blijven altijd open en worden afgedekt met een steriel verband dat regelmatig verschoond moet worden. Als er pus zichtbaar is, wordt een kweek gemaakt om te bepalen welke bacteriën de infectie veroorzaken zodat gericht antibiotica gegeven kan worden.

Preventieve antibiotica worden voorgeschreven in specifieke situaties met verhoogd risico. Dit zijn beten tot op het bot of gewricht, beten aan handen en gezicht, beten in de buurt van geslachtsorganen of kunstgewrichten, bij mensen met verminderde weerstand, en bij alle mensenbeten en kattenbeten. De antibiotica worden gedurende drie tot vijf dagen gegeven. Als er na deze periode geen tekenen van infectie zijn, wordt gestopt. Bij tekenen van infectie wordt de behandeling voortgezet tot tien dagen.

Bij mensenbeten moet extra aandacht zijn voor bloedoverdraagbare ziektes. Als over de bijter geen gegevens beschikbaar zijn, krijg je best direct een hepatitis B vaccinatie. Is bekend dat de bijter HIV-positief is, dan kan in specifieke gevallen een PEP-behandeling gestart worden. Dit zijn medicijnen die eventuele HIV-besmetting kunnen voorkomen als ze binnen 72 uur na het incident gestart worden.

Er bestaan verschillende misvattingen over de behandeling van bijtwonden die kunnen leiden tot verkeerde beslissingen en complicaties. Het is belangrijk te weten wat niet helpt of zelfs schadelijk kan zijn.

De wonde zelf behandelen zonder medische hulp bij diepe of uitgebreide beten is gevaarlijk. Veel mensen onderschatten het risico op infecties en denken dat als de wonde niet veel bloedt, er ook niet veel aan de hand is. Juist steekwonden die er onschuldig uitzien, kunnen diep zijn en ernstige infecties veroorzaken. Laat alle bijtwonden behalve de meest oppervlakkige schaafjes nakijken door een arts.

Wachten tot morgen of het weekend voorbij is voordat je naar de dokter gaat, verhoogt het risico aanzienlijk. Wonden ouder dan vierentwintig uur kunnen niet meer gehecht worden en hebben een veel hoger infectierisico. Vooral bij beten aan handen, kattenbeten en mensenbeten is snelle behandeling cruciaal. Ga direct naar de huisartsenpraktijk, huisartsenpost of spoedeisende hulp.

Ontsmettingsmiddelen zoals jodium of alcohol rechtstreeks in de wonde gieten lijkt zinvol maar is niet nodig en kan schadelijk zijn. Deze middelen beschadigen het weefsel en kunnen de genezing vertragen. Stromend water is even effectief en minder schadelijk. Als je echt wilt ontsmetten, doe dit dan alleen op de intacte huid rond de wonde.

Zelfmedicatie met restjes antibiotica die je nog ergens hebt liggen, is onverstandig. De dosering kan verkeerd zijn, het kunnen de verkeerde antibiotica zijn voor de bacteriën in bijtwonden, en je maskeert mogelijk een infectie waardoor je te laat medische hulp zoekt. Ook draagt verkeerd antibioticagebruik bij aan resistentie.

Bij beten in het buitenland denken dat het wel goed komt en geen medische hulp zoeken, kan fatale gevolgen hebben. Hondsdolheid komt in veel landen voor en is vrijwel altijd dodelijk zodra symptomen ontstaan. Bij elke dierenbeet in een rabiësendemisch gebied moet je binnen vierentwintig uur medische hulp zoeken voor evaluatie en eventueel vaccinatie. Dit geldt vooral bij beten door wilde dieren of zwerfhonden.

Het dier dat gebeten heeft zelf behandelen of verbergen voor autoriteiten beschermt niemand. Als een huisdier iemand bijt, moet dit gemeld worden zodat het dier kan worden geobserveerd op tekenen van hondsdolheid. Dit beschermt zowel het slachtoffer als de gemeenschap. In de meeste gevallen kunnen dieren die gebeten hebben gewoon bij hun eigenaar blijven mits ze onder observatie staan.

Denken dat alleen wilde dieren gevaarlijk zijn en dat huisdieren geen ernstige infecties kunnen overbrengen, is een gevaarlijke misvatting. De meeste ernstige bijtwonden en infecties komen voor bij beten door bekende huisdieren. Ook een lief, goed verzorgd huisdier draagt bacteriën in de mond die ernstige infecties kunnen veroorzaken.

Wanneer moet ik naar de dokter met een bijtwonde?

Ga naar de dokter bij alle bijtwonden behalve de meest oppervlakkige schaafjes. Zeker bij beten die de huid hebben doorboord, beten aan handen of gezicht, alle kattenbeten en mensenbeten, beten bij kinderen of mensen met verminderde weerstand, en beten waarbij je tetanusvaccinatie niet op orde is. Bij tekenen van infectie zoals toenemende roodheid, zwelling, pus of koorts moet je direct medische hulp zoeken.

Waarom zijn kattenbeten gevaarlijker dan hondenbeten?

Kattenbeten zijn gevaarlijker omdat katten scherpe, dunne tanden hebben die diep doordringen en bacteriën ver in het weefsel injecteren. De kleine wond sluit zich snel aan de oppervlakte, waardoor bacteriën opgesloten raken. Hierdoor raakt dertig tot zestig procent van de kattenbeten geïnfecteerd, vergeleken met vijf tot twintig procent bij hondenbeten. Ook komen infecties bij kattenbeten sneller op, soms al binnen enkele uren.

Moet ik antibiotica nemen na elke bijtwonde?

Nee, niet elke bijtwonde vereist antibiotica. Preventieve antibiotica worden gegeven bij verhoogd risico, zoals:

• Beten aan handen, gezicht of geslachtsorganen
• Beten tot op bot of gewricht
• Bij mensen met verminderde weerstand
• Bij mensen met kunstgewrichten
• Bij alle kattenbeten en mensenbeten

Bij andere bijtwonden wordt vaak afgewacht en alleen antibiotica gestart als zich tekenen van infectie ontwikkelen.

Wat is het risico op hondsdolheid in België en Nederland?

België en Nederland zijn vrij van hondsdolheid dankzij strikte vaccinatieprogramma's en importcontroles. Het risico op hondsdolheid door beten van dieren is daarom vrijwel nul. Wel moet je zeer alert zijn bij beten door dieren in het buitenland, vooral in Afrika, Azië en delen van Zuid-Amerika waar hondsdolheid nog voorkomt. Bij beten daar moet je altijd binnen vierentwintig uur medische hulp zoeken.

Kunnen mensenbeten HIV of hepatitis overbrengen?

Overdracht van HIV via een mensenbeet is zeer onwaarschijnlijk omdat speeksel te weinig viruspartikels bevat. Alleen als er bloed aanwezig is in de mond van de bijter, is er mogelijk een klein risico. Hepatitis B kan wel overgedragen worden via speeksel bij mensen met hoge viruslasten. Daarom krijg je bij mensenbeten door onbekende personen vaak preventief een hepatitis B vaccinatie.

Hoe lang duurt het voordat een bijtwonde geneest?

Oppervlakkige schaafwonden genezen meestal binnen een week. Diepe scheurwonden kunnen twee tot vier weken nodig hebben. Geïnfecteerde wonden genezen trager en kunnen zes weken of langer nodig hebben. Wonden die open gelaten worden omdat ze geïnfecteerd waren, moeten van binnenuit dichtgroeien wat meer tijd kost dan gehechte wonden. Littekens worden geleidelijk lichter maar blijven vaak zichtbaar.

Wat moet ik doen als mijn kind gebeten is?

Reinig de wonde direct grondig onder stromend water. Ga altijd naar de dokter met kinderen die gebeten zijn, zelfs bij schijnbaar kleine wonden. Kinderen hebben meer risico op complicaties en littekens. Ook is het belangrijk om het kind psychologisch te ondersteunen want bijtwonden kunnen traumatisch zijn. Bij beten in het gezicht is het belangrijk om cosmetische gevolgen te minimaliseren door tijdige en adequate behandeling.

1. Gezondheidenwetenschap.be: Bijtwonden
2. www.ebpnet.be
3. Eerste hulp bij hondenbeet
4. Thuisarts.nl: Bijtwonden