Doorligwonden: symptomen, oorzaken & behandeling

Doorligwonden, in medische termen decubitus genoemd, zijn huidletsels die ontstaan wanneer er te lang druk of wrijving op dezelfde plek wordt uitgeoefend. Je huid heeft zuurstof en voedingsstoffen nodig die via het bloed worden aangevoerd. Als er langdurig druk op een bepaalde plek staat, worden de bloedvaten samengedrukt en krijgt het weefsel onvoldoende zuurstof. Dit leidt tot beschadiging van de huid en het onderliggende weefsel.

De aandoening komt vooral voor op plaatsen waar weinig weefsel zit tussen het bot en de huid. Denk aan de hielen, de stuit helemaal onderaan de rug, en de zijkant van de heupen. Op deze drukpunten kan de huid sneller beschadigd raken omdat er weinig bescherming is tussen het bot en de buitenwereld.

Doorligwonden ontwikkelen zich geleidelijk in verschillende stadia. In het begin zie je alleen een rode plek die niet verdwijnt als je erop drukt. Dit is een belangrijk waarschuwingssignaal dat de huid onder druk staat. Als de druk niet wordt weggenomen, kan de beschadiging dieper gaan en ontstaat er uiteindelijk een open wonde. In ernstige gevallen kunnen zelfs spieren, pezen en botten zichtbaar worden.

De aandoening treft voornamelijk mensen die langdurig in één positie moeten blijven, zoals bedlegerige patiënten of mensen in een rolstoel. Ook ouderen lopen een verhoogd risico, omdat hun huid vaak dunner en kwetsbaarder is. Mensen met zenuwschade hebben extra risico omdat ze vaak niet voelen wanneer er te veel druk op de huid staat, waardoor het waarschuwingssignaal van pijn ontbreekt.

Het ontstaan van doorligwonden begint met een verstoorde bloedcirculatie door langdurige druk. Wanneer je lang in dezelfde positie ligt of zit, worden de bloedvaten tussen het bot en het huidoppervlak samengedrukt. De huidcellen krijgen dan onvoldoende zuurstof en voedingsstoffen, en afvalstoffen kunnen niet goed worden afgevoerd. Dit leidt tot beschadiging en uiteindelijk tot het afsterven van weefsel.

Wrijving en schuifkrachten verergeren de situatie aanzienlijk. Wanneer iemand in bed omhoog of omlaag wordt getrokken in plaats van opgetild, schuiven de verschillende huidlagen over elkaar heen. Dit beschadigt bloedvaten en weefsel nog sneller dan druk alleen. Ook medisch materiaal zoals blaassondes of zuurstofslangen kan drukplekken veroorzaken als de patiënt erop ligt of als het materiaal te strak zit.

Verschillende factoren maken mensen extra gevoelig voor het ontwikkelen van doorligwonden. Een verminderde weerstand verzwakt de natuurlijke herstelmechanismen van de huid. Dit komt vaak voor bij mensen met ernstige ziektes, na operaties, of bij chemotherapie. Ondervoeding speelt ook een belangrijke rol, want zonder voldoende eiwitten, vitamines en calorieën kan de huid zich niet goed herstellen.

Vocht heeft een ondermijnende invloed op de huid. Mensen met incontinentie lopen extra risico omdat urine en ontlasting irriterende stoffen bevatten die de huid aantasten. Vocht maakt de huid bovendien zachter en kwetsbaarder, waardoor deze sneller beschadigd raakt. Ook overmatig zweten kan de huid verzwakken en het risico op doorligwonden verhogen.

Zenuwschade vormt een bijzonder risico omdat het natuurlijke waarschuwingssysteem van het lichaam uitvalt. Normaal gesproken voel je ongemak of pijn als je te lang in dezelfde houding zit of ligt, waardoor je vanzelf van positie verandert. Mensen met zenuwschade door bijvoorbeeld diabetes, dwarslaesie of andere neurologische aandoeningen missen dit signaal en blijven te lang in dezelfde positie liggen.

Doorligwonden ontwikkelen zich in vier categorieën die steeds ernstiger worden. Het herkennen van de vroege tekenen is cruciaal om verdere beschadiging te voorkomen. Doorligwonden ontwikkelen zich vaak snel, en zonder ingrijpen kan een beginnende rode plek binnen dagen uitgroeien tot een ernstige wonde.

Bij categorie 1 zie je een rode plek op de huid die niet verdwijnt wanneer je erop drukt. Dit is het eerste en belangrijkste waarschuwingssignaal. De huid is nog intact, maar het weefsel eronder is al beschadigd door de druk. De plek kan ook warm aanvoelen, hard zijn of gezwollen. Bij mensen met een donkere huid is deze roodheid moeilijker te zien, waardoor doorligwonden bij hen vaak pas in een later stadium worden ontdekt.

Categorie 2 kenmerkt zich door oppervlakkige huidbeschadiging. De huid is rood en er is zichtbare schade ontstaan, bijvoorbeeld een blaar of een oppervlakkige afschaving. Het lijkt op een schaafwonde of brandblaar. De plek is gevoelig en kan pijn doen bij aanraking. Als de druk nu niet wordt weggenomen, zal de schade snel dieper gaan.

Bij categorie 3 is de huid dieper beschadigd en ontstaat er een open zweer. Je kunt de vetlaag onder de huid zien, maar nog geen spieren of botten. De wond kan vocht of etter bevatten en de randen zijn vaak verheven of opgezwollen. Op dit stadium is professionele medische zorg absoluut noodzakelijk omdat infectiegevaar groot is.

Categorie 4 is de ernstigste vorm waarbij de beschadiging zo diep gaat dat pezen, spieren of zelfs bot zichtbaar worden. De wond is diep en kan zwarte of dode weefselresten bevatten. Er is vaak een groot risico op infecties die zich kunnen verspreiden naar het bot of de bloedbaan, wat levensbedreigend kan zijn.

Doorligwonden ontstaan altijd op plekken waar botten dicht onder het huidoppervlak liggen en waar langdurige druk wordt uitgeoefend. De locatie hangt sterk samen met de positie waarin iemand het meest vertoeft en met eventueel medisch materiaal dat druk uitoefent.

Bij mensen die voornamelijk op hun rug liggen, ontstaan doorligwonden vaak op het achterhoofd, de schouderbladen, de ellebogen en vooral de stuit. De hielen zijn bijzonder gevoelig en hier ontstaan vaak de eerste tekenen van doorligwonden. Ook de wervelkolom kan aangetast worden, vooral als het hoofdeinde van het bed te veel omhoog staat en de patiënt naar beneden glijdt.

Mensen die veel op hun zij liggen, krijgen eerder doorligwonden op de zijkant van het hoofd, de schouders, de heupen, de zijkant van de knieën en de enkels. De heup is een bijzonder kwetsbare plek bij zijligging omdat hier veel gewicht op een klein oppervlak rust. Daarom is het belangrijk om bij zijligging niet volledig op de zij te liggen, maar iets op de rug gekanteld.

Voor mensen in een rolstoel zijn de zitvlakken de meest risicovolle plekken. De billen en de stuit dragen het volledige lichaamsgewicht en staan urenlang onder druk. Ook de achterkant van de bovenbenen en de schouderbladen kunnen problemen geven, vooral als iemand onderuit zakt in de stoel. De voeten lopen risico als ze niet goed ondersteund worden of als ze tegen de voetplaten van de rolstoel drukken.

Medisch materiaal vormt een vaak onderschatte bron van drukplekken. Blaassondes, infuusslangen, zuurstofslangen en beademingsmaskers kunnen allemaal drukpunten creëren op onverwachte plekken. Ook een te strakke manchet voor bloeddrukmeting, elastische kousen of steunkousen kunnen bij langdurig dragen schade veroorzaken. Zelfs een plooitje in het laken kan bij zeer kwetsbare huid al tot problemen leiden.

De behandeling van doorligwonden vereist een gecoördineerde aanpak waarbij verschillende zorgverleners samenwerken. Preventie staat altijd voorop, want een doorligwonde voorkomen is veel effectiever dan genezen. Zodra er een doorligwonde ontstaat, is snel handelen essentieel om verdere beschadiging te beperken.

Het allerbelangrijkste bij behandeling is het wegnemen van de druk op de aangedane plek. Dit betekent regelmatig van positie veranderen, idealiter elke twee tot vier uur, afhankelijk van de kwetsbaarheid van de huid. Bij het verplaatsen is het cruciaal om de patiënt op te tillen in plaats van te duwen of trekken, want schuifkrachten beschadigen het weefsel nog verder. Hulpmiddelen zoals een glijzeil of tillift kunnen hierbij helpen.

Speciale matrassen en kussens spelen een belangrijke rol in de behandeling. Er bestaan verschillende soorten die de druk beter verdelen over het lichaam. Sommige matrassen bevatten lucht die circuleert of waarvan de druk voortdurend verandert, waardoor geen enkel punt langdurig onder druk staat. Watermatrassen en gelkussens kunnen ook helpen. De keuze hangt af van de ernst van de doorligwonde, de mobiliteit van de patiënt en praktische overwegingen zoals de mogelijkheid om de matras goed te ontsmetten.

Wondverzorging is essentieel bij bestaande doorligwonden. De wond moet regelmatig worden gereinigd en verbonden met geschikte materialen die een vochtige wondomgeving creëren, wat de genezing bevordert. Dood weefsel moet worden verwijderd omdat het infecties kan veroorzaken en de genezing tegenwerkt. Dit gebeurt door een gespecialiseerde verpleegkundige of arts. Bij tekenen van infectie zoals toenemende roodheid, zwelling, warmte, etter of koorts, zijn antibiotica nodig.

Voeding speelt een cruciale rol in het genezingsproces. De huid heeft eiwitten, vitamines en mineralen nodig om te herstellen. Een diëtist kan adviseren over de optimale samenstelling van de voeding en kan extra eiwitrijke bijvoeding voorschrijven. Ook voldoende vochtinname is belangrijk voor een goede doorbloeding en wondgenezing.

Bij ernstige doorligwonden van categorie 3 en 4 kan chirurgische behandeling nodig zijn. Dood weefsel moet dan operatief worden verwijderd. In sommige gevallen wordt een huidtransplantatie of het verplaatsen van gezond weefsel naar de wond overwogen, maar dit is alleen mogelijk als de algemene gezondheid van de patiënt dit toelaat en als de onderliggende oorzaken zijn aangepakt.

Er bestaan veel misverstanden over de behandeling en preventie van doorligwonden. Masseren van de huid op drukpunten wordt vaak gedaan met de beste bedoelingen, maar werkt niet en kan zelfs schadelijk zijn. Masseren beschadigt de kwetsbare bloedvaten in het weefsel onder de huid juist verder, vooral op plaatsen waar botten dicht onder het oppervlak liggen. In plaats van masseren is het beter om de huid zachtjes in te smeren met beschermende crème zonder te wrijven.

Dekens en lakens met plooien lijken onschuldig, maar kunnen bij kwetsbare huid al voor problemen zorgen. Het uitstrijken van plooien helpt wel degelijk om onnodige drukpunten te vermijden. Ook het gebruik van traditionele luierzakjes of inlegluiers die niet goed vocht opnemen, vergroot het risico op doorligwonden door de voortdurende vochtigheid.

Te lang in dezelfde positie blijven omdat iemand lijkt te slapen of omdat je hem of haar niet wilt storen, is een veelgemaakte fout. Regelmatig van positie veranderen blijft noodzakelijk, ook 's nachts. Het ontwaken van de patiënt is een kleinere prijs dan het ontstaan van een doorligwonde die maanden kan duren.

Denken dat alleen bedlegerige patiënten risico lopen, is een gevaarlijke misvatting. Ook mensen die een groot deel van de dag in een stoel zitten, lopen risico. Dit geldt niet alleen voor rolstoelgebruikers, maar ook voor mensen die door ziekte of ouderdom veel in een leunstoel doorbrengen. Ook zij moeten regelmatig van houding veranderen en de drukpunten verlichten.

Het negeren van vroege waarschuwingstekenen zoals een rode plek die niet verdwijnt, leidt altijd tot verergering. Een doorligwonde in categorie 1 kun je vaak nog volledig voorkomen door onmiddellijk de druk weg te nemen. Wachten tot het vanzelf overgaat, resulteert vrijwel altijd in verdere beschadiging. Vroeg ingrijpen is de sleutel tot succes.

Hoe lang duurt het voor een doorligwonde ontstaat?

Een doorligwonde kan binnen enkele uren beginnen te ontstaan bij mensen met een zeer kwetsbare huid en verminderde doorbloeding. Bij gezonde mensen duurt het langer, maar ook zij kunnen na een dag liggen in dezelfde positie al rode plekken ontwikkelen. De snelheid hangt af van de hoeveelheid druk, de kwetsbaarheid van de huid, de voedingstoestand en de aanwezigheid van vocht.

Kunnen doorligwonden volledig genezen?

Doorligwonden in categorie 1 en 2 genezen meestal volledig zonder littekens als de druk wordt weggenomen en de wond goed wordt verzorgd. Diepere doorligwonden van categorie 3 en 4 genezen langzamer en laten vaak littekens achter. Het genezingsproces kan weken tot maanden duren, en de huid blijft op die plek kwetsbaarder voor nieuwe doorligwonden.

Zijn doorligwonden besmettelijk?

Nee, doorligwonden zijn niet besmettelijk. Je kunt ze niet oplopen door contact met iemand die een doorligwonde heeft. Wel kunnen bacteriën in een geïnfecteerde doorligwonde overgedragen worden naar andere wonden, daarom is goede handhygiëne bij wondverzorging belangrijk.

Kan iedereen doorligwonden krijgen?

In theorie kan iedereen doorligwonden krijgen als er lang genoeg druk op dezelfde plek wordt uitgeoefend. In de praktijk ontstaan ze echter vooral bij mensen met verminderde mobiliteit, ouderen, mensen met ondervoeding, en bij aandoeningen die de doorbloeding of het gevoel beïnvloeden. Gezonde, actieve mensen die regelmatig van positie veranderen, lopen vrijwel geen risico.

Hoe voorkom je doorligwonden bij iemand die thuis wordt verzorgd?

Preventie thuis draait om regelmatig van positie veranderen, een goede matras of zitschaalkussen, aandacht voor voeding en voldoende vocht, goede huidverzorging, en het snel behandelen van incontinentie. Controleer dagelijks de huid op drukpunten, vooral de hielen, stuit en heupen. Betrek de huisarts en wijkverpleegkundige bij de zorg en volg hun adviezen op.

Zijn er hulpmiddelen die helpen bij preventie?

Ja, er bestaan verschillende hulpmiddelen. Antidecubitusmatrassen verdelen de druk beter over het lichaam. Speciale zitkussens helpen bij mensen die veel zitten. Hielkussens kunnen de hielen ontlasten. Glijzeilen helpen om mensen te verplaatsen zonder schuifkrachten. Veel van deze hulpmiddelen zijn verkrijgbaar via thuiszorgwinkels en worden soms vergoed door het ziekenfonds.

Wanneer moet je contact opnemen met de huisarts?

Neem contact op bij de eerste tekenen van een doorligwonde, dus al bij een rode plek die niet verdwijnt na druk wegnemen. Ook bij elke verslechtering van een bestaande doorligwonde, tekenen van infectie zoals koorts, toenemende pijn, etter of een onaangename geur, of wanneer de doorligwonde niet geneest ondanks goede zorg, moet je direct je huisarts raadplegen.

1. Gezondheidenwetenschap.be: Voorkomen van doorligwonden
2. Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE): Een nationale richtlijn voor decubituspreventie, 2013
3. Kennisinstituut V&VN: Houdingen en hulpmiddelen bij doorligwonden
4. Wit-Gele Kruis: Hulpmiddelen bij en tegen doorligwonden
5. www.ebpnet.be